Πολλοί γονεῖς χαίρονται τή νηπιακή καί παιδική ἡλικία τῶν παι­διῶν τους, ἀλλά βιώνουν τήν ἐ­­φη­βεία ὡς ἐποχή συγκρούσεων. Ἡ ἐφηβεία εἶναι ἀναμφισβήτητα μιά σημαντική περίοδος στή ζωή τῶν παιδιῶν. Εἶναι τό πέρασμα ἀπό τόν κόσμο τῆς παιδικότη­τας στόν κόσμο τῶν ἐνηλίκων καί περιλαμβάνει σωματικές καί ψυχολογικές ἀλ­λαγές τοῦ παιδιοῦ.

  Ἡ ἐφηβεία εἶναι ἡ ἐποχή τῶν παρεξηγήσεων, τῆς σιωπῆς, τῶν συγ­κρού­σεων, τῶν κρίσεων, τῶν ἐπι­θυ- μιῶν, τῶν ἀποχωρισμῶν, τῆς ἀνεξ­αρ­τησίας. Εἶναι ἡ τελευταία δε­κα­ετία στήν ὁποία ὁ γονιός παίζει κρίσιμο ρόλο στή ζωή τοῦ παιδιοῦ του, κα­θώς αὐτό ἀρχίζει νά στέκεται στά πό­δια του, ὥσπου μεταμορ­φώ­νεται τελικά σέ αὐτόνομο καί ἀνεξάρτητο ἐνήλι­κα.
  Ἐλάχιστες εἶναι οἱ οἰκογένειες πού περνοῦν τήν ἐφηβεία τῶν παιδιῶν τους χωρίς νά τό καταλάβουν. Γιά τό 15-20% τῶν ἐφήβων ἡ περίοδος αὐτή εἶναι ἐπώδυνη. Μπορεῖ νά ἀντιμιλάει καί νά συγκρούεται μέ τούς γονεῖς του ὁ ἔφηβος, ἀλλά τοῦ εἶναι ἀδύνατον ν’ ἀντιληφθεῖ τήν ἀγωνία τοῦ πατέρα ἤ τῆς μητέρας. Προσπα­θῆστε νά τό θυμάστε αὐτό στίς δύσκολες στιγμές τῆς ἐφηβεί­ας. Γι’ αὐ­τό, ὅταν ξε­σπά­ει ἕνας καβ­γάς θυμηθεῖτε ὅτι τό παιδί σας δέν μπορεῖ νά ἔρθει στή θέ­ση σας. Ἐσεῖς ὅμως μπορεῖτε νά μπεῖτε στή δική του.
  Σκεφτεῖτε γιά λίγο τή δική σας ἐ­φηβεία. Θυμηθεῖτε πῶς νιώθατε σάν μετέωρος ἀνάμεσα στήν παιδική καί ἐφηβική ἡλικία. Οἱ σημερινοί ἔφηβοι εἶναι στήν ἴδια θέση, ἄν καί γι’ αὐ­τούς οἱ πιέσεις καί οἱ προκλήσεις εἶναι ἀκόμα μεγαλύτερες. Οἱ διαφημίσεις, ὁ κινηματογράφος, ἡ τηλεόραση, τά βιβλία καί τά περιοδικά, τό ραδι­όφω­νο, τά τηλεοπτικά παιχνίδια, ὁ ὑπολογιστής καί τό διαδίκτυο στέλ­νουν μη­­νύματα στόν ἔφηβο καί συναγωνίζονται ποιός θά κερδίσει τήν προσ­ο­χή καί τά χρήματά του. Ἐπη­ρεάζουν ἀφάνταστα τή ζω­ή του.

  Καλή ἐπικοινωνία μέ τόν ἔφηβο
  Γιά νά καλλιεργήσετε μία ἱκανοποιητική σχέση μέ τό παιδί σας, χρειάζεται νά μάθετε νά ἐπικοινωνεῖτε μέ θετικό τρόπο. Ὑπάρχουν μερικά πρά­γματα πού ὁ γονιός πρέπει νά κάνει ὥστε νά καταφέρει τήν περιπόθητη καλή ἐπικοινωνία μέ τόν ἔφηβο. Κα­ταρ­χήν μέχρι τώ­ρα ἀποφασίζατε ἐ­σεῖς γιά κάθε τί πού τόν ἀφοροῦσε. Ἀπό ’δῶ καί ὕστερα πρέπει νά εἶστε ἕτοιμοι ν’ ἀναλάβετε καί δευτερεύοντες ρόλους.
  Εἶναι σίγουρο ὅτι τήν ἐποχή αὐτή τό παιδί θά στραφεῖ στούς συνομηλίκους του. Χρειά­ζεται ἁ­πλῶς τή δική σας διακριτική παρακολούθηση. Ἐ­σᾶς θά σᾶς πλησιάζει γιά νά ἐκφράσει τίς πικρίες του καί τίς ἀπογοητεύσεις του. Γιά τίς χα­ρές του θά ἔχει τούς συμ­μαθητές ἤ τούς φίλους του. Ἐσᾶς θά σᾶς ἀναζητάει μόνο ὅταν σᾶς ἔχει ἀ­νάγκη. Γι’ αὐτό πρέπει νά προσαρμοστεῖτε σ’ αὐ­τή τήν ἀλλα­γή. Τοῦ  δώσατε μέ­χρι τώρα τά θεμέλια. Συνεχίστε νά τό στηρίζετε, τώρα πού σταδια­κά βγαίνει στόν «ἔξω κό­σμο». Δέν μπο­ρεῖτε νά τό κρατᾶτε πάντοτε ἀπ’ τό χέρι, γιατί τότε δέν θά μπορέσει νά σταθεῖ ποτέ στά πόδια του.

• Καθώς τό παιδί μεγαλώνει, οἱ δι­κές σας παρεμβάσεις πρέπει νά εἶναι ὅλο καί πιό διακριτικές. Διαφορετικά τό παιδί τό ἴδιο θά σᾶς τό ἀ­παιτήσει καί ἴσως καί μέ ἄσχημο τρόπο (π.χ. «παράτα με πιά!»).
• Ὅταν ὁ γονιός λέει αὐθόρμη­τα: «Πῶς τήν ἀκοῦς αὐτή τή μουσι­κή;», νομίζει ὅτι δέν λέει τίποτα κακό. Γιά τόν ἔφηβο ὅμως αὐτό ἀ­ποτελεῖ κριτική ἀκόμα καί γιά τή μουσική πού θ’ ἀκούσει.
• Ὅταν ὁ γονιός ρωτάει τό παιδί «Χαζεύεις τώρα;», αὐτό καταλαβαίνει ὅτι τοῦ λέει ἀκόμα καί τί θά κάνει στόν ἐλεύθερο χρόνο του.

   Ἡ ἐφηβεία τοῦ παιδιοῦ προκαλεῖ στούς πιό πολλούς γονεῖς ἀνησυχία. Φοβοῦνται τίς κακές παρέ­ες, τούς χαμηλούς βαθμούς, τά ναρκωτικά κτλ. Ἀλλά οἱ πιό οὐ­σιαστι­κοί κίνδυνοι στή ζωή ξεκινοῦν καί τελειώνουν στά ὅ­ρια.
  Τό παιδί πρέπει νά ἐκπαιδευτεῖ νά βάζει ὅρια στόν ἑαυτό του καί στούς ἄλ­λους. Εἶναι αὐτό τό «μέ­χρι ἐκεῖ», πού θά τό προφυλάξει ἀ­πό σοβαρούς καί ἀκραίους κινδύνους. Τά ὅ­ρια δημιουργοῦν τήν ἀσφάλεια πού χρειάζονται τόσο τά παιδιά ὅσο καί οἱ γο­νεῖς καί εἶναι καλό νά καταλάβουν τά παιδιά ὅτι τό ὅριο δέν εἶναι κάτι δυσάρεστο, ἀλλά ἁπλῶς κάτι ἀναγκαῖο.

Ἕβδομη ὥρα στή Γ´ Γυμνασίου, στήν πιό ἀπειθάρχητη τάξη τοῦ σχολείου, στό τέλος μιᾶς ἡμέρας δύσκολης, ἀφοῦ τό αἴτημα γιά ἐκδρομή εἶχε ἀπορριφθεῖ. Ὅπως περίμενα, βρέθηκα ἀντιμέτωπη μέ τήν κορυφωμένη ὀργή τῶν οὕτως ἤ ἄλλως θυμωμένων μαθητῶν μου. «Γιατί νά μήν πᾶμε ἐκδρομή;», πετάχτηκε μέ ἀναίδεια ἡ Ἑλένη. Καί σάν νά εἶχε δοθεῖ τό σύνθημα γιά γενική ἐπίθεση, ἄρχισαν ὅλα νά χειρονομοῦν καί νά φωνάζουν ἀσυγκράτητα: «Θά κάψουμε τά ἀπουσιολόγια!», «Θά σπάσουμε τά τζάμια!», «Θά σκάσουμε τά λάστιχα τοῦ Διευθυντῆ. Αὐτός ὁ...». Οἱ φράσεις πού ἀκολούθησαν δέν ἦταν μόνο ἀπρεπεῖς, ἤτανε ἕως βλάσφημες. Τά κοίταζα μέ παγωμένο τρόμο στήν ψυχή. Αὐτά τά πλάσματα πού ἔβριζαν ὥς καί τόν ἴδιο τόν Θεό δέν ἦταν παρά παιδιά μόλις 15 ἐτῶν. Ἦταν τό αὔριο τοῦ κόσμου μας, ὁ κόσμος πού ἑτοιμάζουμε. «Τί περιμένεις;», σχολίασε μελαγχολικά μία συνάδελφος, «Μήπως ἔχουν σπίτια νά τά μεγαλώσουνε;». «Βλέπεις κι αὐτά πού ἔχουν...», ἀπάντησε μέ πικρή εἰρωνεία μιά ἄλλη. «Δέ βρίσκεις ἄκρη μέ τά σημερινά παιδιά. Ἄμα γίνεις μάνα, θά καταλάβεις».
 Ὅλη τήν ἡμέρα προσπαθοῦσα νά καταλάβω. Μ᾽ αὐτό τό θλιβερό «γιατί;» ἔτυχε νά περνῶ κεῖνο τό βράδυ ἔξω ἀπό ἕνα στέκι, ὅπου συνάζονται οἱ ἔφηβοι· ἀγόρια καί κορίτσια ρουφούσανε μηχανικά τά καλαμάκια τους, ἐνῶ τά μάτια χαυνωμένα καί ὀρθάνοιχτα, μέναν προσηλωμένα στήν τεράστια ὀθόνη τοῦ ἀπέναντι τοίχου. «Κοίτα, ρέ. Αὐτή...», χυδαῖα σχόλια, ἀπρεπεῖς χειρονομίες, λάγνα βλέμματα. Κοίταξα φευγαλέα τό ἐπίμαχο θέαμα. Κατάλαβα... Τό πιό δημοφιλές reality τῆς τηλεόρασης.
 Κατάλαβα. Μετά τό τελευταῖο χτύπημα τοῦ κουδουνιοῦ, τά παιδιά μας θά φοιτήσουν σ᾽ ἕνα ἄλλο σχολεῖο· ἕνα σχολεῖο πού δέν ξέρει ἀπό διαλείμματα, πού δέν ἀπαιτεῖ καμιά προσπάθεια. Ἀρκεῖ νά πατήσεις ἕνα μικρό κουμπί γιά νά ξεδιπλωθοῦνε οἱ μαγικές σελίδες του. Μάθημα πρῶτο: τό πιό δημοφιλές reality: νεαρά κορίτσια θά κυνηγήσουνε μέ κάθε τίμημα τό ὄνειρο μιᾶς ὀμορφιᾶς πού ἐξαργυρώνεται... Μάθημα δεύτερο:  τό πιό δημοφιλές σήριαλ πού τά ὀνόματα τῶν πρωταγωνιστῶν του ἐμφανίζονται σέ ἀφελεῖς παρομοιώσεις στίς ἐκθέσεις τῶν δεκατριάχρονων: μιά νεαρή παρέα κρύβει στούς δεσμούς τῆς «φιλίας» μοιχεῖες, πορνεῖες, ἐγκαταλείψεις παιδιῶν, ἀθέμιτο χρῆμα, δολοπλοκίες, δολοφονίες· ἔνοχα μυστικά πού θά καπηλευτοῦν στό ὄνομα τοῦ τίτλου ὅ,τι πιό ἅγιο, ἁγνό καί ἱερό ποθεῖ ἡ ἀνθρώπινη ψυχή· Ἐδέμ! Τό ψέμα, ἡ μοιχεία, ἡ διαφθορά· Ἐδέμ! ὁ δικός μας Παράδεισος, ἡ ἀπόλυτη ἀντιστροφή.
 Καί τά δάχτυλα θά παίζουν στό τηλεκοντρόλ καί τά παιδιά μας θά ἀποκοιμηθοῦν στό φῶς τῆς τηλεόρασης· καί τήν ἄλλη μέρα στίς σχολικές τάξεις θ᾽ ἀγγίζουμε μές στίς ψυχές ἐρείπια: μιά σκέψη ναρκωμένη κι ὅλο τόν κόσμο γυρισμένο ἀνάποδα. Κάθε ἀξία πού ἔχει ὥς τώρα συντηρήσει τή ζωή θά ἐκμηδενίζεται ὡς ἠλίθια μπροστά στό θλιβερό ἀντίστροφο: ὁ ἐσωτερικός πλοῦτος μπροστά στήν ἀπολυτοποίηση τῆς ὀμορφιᾶς, ἡ τιμιότητα στό κυνήγι τοῦ εὔκολου κέρδους, ὁ σεβασμός στήν ἀναίδεια, ἡ ἀφοσίωση τῆς ἀγάπης στήν ἐλευθεριότητα τῆς ἡδονῆς, ἡ πίστη στόν Θεό στή λατρεία τῶν ἀνθρώπινων εἰδώλων. Ἕνας ἀντεστραμμένος κόσμος, ἕνας ἄλλος κόσμος, ἕνας κόσμος ξένος...
 Κι ἐγώ, μιά ἁπλή, ἀσήμαντη δασκάλα νά μοχθεῖ· πῶς ν᾽ ἀνορθώσω τά κατεσκαμμένα μέσα τους; Πῶς νά παλέψω αὐτήν τήν τραγική δικτατορία τῆς εἰκόνας ἀφοῦ ἐμεῖς, οἱ μεγαλύτεροι, ἐμεῖς, οἱ ἴδιοι οἱ γονεῖς τους, ἐπιλέγουμε αὐτήν τή μαστρωπό νά δίνει στά παιδιά αὐτά πού δέν προφθαίνουμε; Ἀφοῦ οἱ ἴδιοι μας λαγνεύουμε μ᾽ αὐτήν τή μαστρωπό, ρουφοῦμε συντροφιά μέ τά παιδιά μας τήν ἀποφορά τῶν σκουπιδιῶν της μέσα στό χῶρο τόν πανίερο τῆς προσωπικῆς μας ἐκκλησιᾶς, μέσα στό σπιτικό πού εὐλόγησε τό ἅγιο μυστήριο τοῦ Θεοῦ;
 «Δέ βρίσκεις ἄκρη μέ τά σημερινά παιδιά. Τί περιμένουμε;». «Τί περιμένουμε;», ἀπάντησα ἐπαναλαμβάνοντας τό γνώριμο ἀπογοητευμένο ἐρώτημα. «Ὅταν ἡ τηλεόραση παίζει στά σπίτια μας μέρα καί νύχτα, τί νά περιμένουμε;». Μέ κοίταξαν μέ ἔκπληξη οἱ συνάδελφοι. «Δέν ἔχεις ἄδικο», σχολίασε κάποιος σκεφτικά. «Μά, ἄς εἴμαστε ρεαλιστές. Μποροῦμε νά ζήσουμε καί χωρίς τηλεόραση».
 Ὄχι, δέν μποροῦμε. Ἄς εἴμαστε ρεαλιστές. Δέν μποροῦμε, γιατί μᾶς πνίγει ἡ μοναξιά κι ἔχουμε ἀνάγκη νά βλέπουμε ἕνα πρόσωπο ἀνθρώπινο, ἔστω καί πίσω ἀπ᾽ τό γυαλί· γιατί στά σπίτια μας ἔχει πέσει σιωπή κι ἔχουμε ἀνάγκη μιά ἀλλότρια φωνή νά πνίξει τήν κραυγή τῆς ἀποξένωσης· γιατί τό σῶμα μας καί ἡ ψυχή μας περιφέρονται κατάκοπα, κι ἔχουμε ἀνάγκη νά ξεδώσουμε, νά δραπετεύσουμε στήν ἐλαφρότητα· γιατί εἶναι ἀφόρητο νά δοῦμε μέσα μας κι ἔχουμε ἀνάγκη νά κοιτοῦμε ἔξω, ὅσο πιό ἔξω γίνεται· γιατί μέ δύο λέξεις ἔχουμε ἀνάγκη ἀπό ναρκωτικό νά μᾶς κοιμίζει τήν ὀδύνη μας κι ἡ τηλεόραση εἶναι τό πιό εὔκολο, φθηνό, «ἀκίνδυνο» ναρκωτικό πού βρίσκουμε.
 Δέν μποροῦμε λοιπόν. Ἀκόμα καί γιά τά παιδιά μας ἡ θυσία θά μᾶς ἤτανε ἀβάσταχτη, γιατί μᾶς λείπει ἡ ἀγάπη, ἡ εἰρήνη, ἡ χαρά· τό ὀξυγόνο τῆς ζωῆς. Ἡ ἀγάπη· ἡ εἰρήνη· ἡ χαρά: Εἶπα αὐτές τίς λέξεις τίς εὐλογημένες μέσα μου κι αὐθόρμητα θυμήθηκα τό στίχο τῆς Γραφῆς· «Ὁ δέ καρπός τοῦ Πνεύματός ἐστιν ἀγάπη, χαρά, εἰρήνη...». Ἀγάπη, χαρά, εἰρήνη· ὁ Παράκλητος. Ἀγάπη, χαρά, εἰρήνη· ὁ Θεός. Κι ἔνιωσα νά φωτίζεται ὁ νοῦς καί ἡ καρδιά μου, ἡ ὕπαρξή μου ὁλόκληρη...
 Ἄχ, ἄν μπορούσαμε ἤ μᾶλλον ἄν ἀποφασίζαμε ν᾽ ἀνοίξουμε μιά χαραμάδα μές στή φυλακή τοῦ κόσμου μας, νά ἐλευθερώσουμε τό στριμωγμένο Πνεῦμα τοῦ Θεοῦ· μιά ἡλιαχτίδα στά θαμπά μας σύννεφα. Ἄχ, ἄν τοῦ δώσουμε τό λίγο, τό ἐλάχιστο τῆς ὕπαρξής μας, ἕνα μονάχα «ἐλθέ καί σκήνωσον». Ἐκεῖνος ἀγαπητικά, φιλόστοργα, σάν τότε τά ψωμιά, θά πολλαπλασιάσει τό ἐλάχιστο, θά κάνει τό λίγο μας πολύ, πολύ: τήν ἐμπειρία τοῦ Θεοῦ· κελάρυσμα χαρᾶς βαθειᾶς καί ἤρεμης, ἁπλοχωριά ἀγάπης· ἡ ἐμπειρία τοῦ Θεοῦ φιλί ζωῆς στήν ἐρημία μας.
 Τότε θά κλείναμε τήν τηλεόραση. Τότε δέν θά τολμούσαμε νά τήν ἀνοίξουμε μή μᾶς ληστέψει τή χαρά.
Ὑπάρχουν κάποιοι, κάποιοι ξενιτεμένοι τοῦ Θεοῦ στόν κόσμο μας πού ζοῦν δίχως τηλεόραση, πού τά παιδιά τους μεγαλώνουν ἰσορροπημένα κι ἀτραυμάτιστα. Εἶναι οἱ ξένοι, οἱ «ἀπόκοσμοι» κι ὅμως οἱ πιό κοντά στόν κόσμο, οἱ πλησίον του· αὐτοί πού τόν κατανοοῦν βαθιά, γιατί βαθιά τόν ἀγαποῦν, γιατί ἀγκαλιάζουν τό λεπρό του σῶμα μέ τόν πόνο τοῦ σταυροῦ. Εἶναι αὐτοί πού βλέπουνε μιά ἄλλη τηλεόραση μέ τή συχνότητα τοῦ Πνεύματος, τίς ὀμορφιές τῆς θεϊκῆς Ἐδέμ.
 Ἐκεῖνοι μπόρεσαν. Τό πείραμα τοῦ Παρακλήτου στή ζωή τους πέτυχε. Ὅμως τό Πνεῦμα τοῦ Θεοῦ δέν ξέρει διακρίσεις. Ἐκλιπαρεῖ μέ παραπονεμένες οἰμωγές στά βάθη μας.
 Ἄς τό τολμήσουμε νά δοκιμάσουμε τή θέση καί τήν ἄρνηση, ἀμφίδρομα· νά ἀνοίξουμε τούς δέκτες τοῦ Θεοῦ, νά κλείσουμε τήν τηλεόραση. Νά κλείσουμε τήν τηλεόραση, ν᾽ ἀνοίξουμε τούς δέκτες τοῦ Θεοῦ.
 Σέ ὅσα σπίτια κλείσει ἡ τηλεόραση, τόσα παιδιά θά ἔχουνε δικαίωμα στήν παιδικότητα· τόσο ὁ κόσμος θά ἔχει δικαίωμα στήν ἐλπίδα.
 Ἄς δοκιμάσουμε. Γιά τίς ἀθάνατες ψυχές μας, γιά τήν ἀγάπη τῶν παιδιῶν πού μεγαλώνουμε. Ἀξίζουν· δικαιοῦνται· τό ὀφείλουμε.

Σύμφωνα μέ πρόσφατη ἔρευνα, τό 70% ἐπί συνόλου 1.000 γονέων ἀπό τήν Αὐστραλία ἀνησυχοῦν ἐπειδή τά παιδιά τους ὅλο καί συχνότερα ἐπιλέγουν τήν πληκτρολόγηση ἀπό τή γραφή μέ στυλό. Εἶναι γνωστό ὅτι σήμερα 10% τῶν παιδιῶν προσχολικῆς ἡλικίας μαθαίνει πρῶτα νά πληκτρολογεῖ καί ὕστερα νά γράφει.
 Ἡ κ. Κάθι Γουόκερ, συγγραφέας τοῦ βιβλίου «Parenting: A Practical Guide to Raising Preschool Children» καί σύμβουλος γονέων, τονίζει ὅτι ἡ ὑπερβολική χρήση τοῦ πληκτρολογίου ἀπό τά παιδιά προσχολικῆς ἡλικίας ὑπονομεύει τόν πειραματισμό τοῦ ἀτόμου στό νά ζωγραφίζει, γιά παράδειγμα. Αὐτό ἔχει ἄμεσο ἀντίκτυπο στή δημιουργικότητά του, διότι «τό γράψιμο μέ τό στυλό, τό μολύβι ἤ τό μαρκαδόρο ἀποτελεῖ ἕνα πολύ σημαντικό τρόπο ἐπικοινωνίας γιά τόν καθένα μας πού στήν οὐσία προάγει τή δημιουργικότητα καί τή σωστή νοητική του ἐξέλιξη».
 Ἄς μάθουμε, λοιπόν, στά παιδιά νά χρησιμοποιοῦν τό μολύβι καί ὄχι μόνο τό ποντίκι καί τό πληκτρολόγιο· θά ἀσκηθοῦν ἔτσι καί στήν εὐανάγνωστη γραφή, πού τόσο λείπει στίς μέρες μας, ἀλλά καί στίς ἄλλες κινητικές δεξιότητες.

   Τό μόνιμο παράπονο τοῦ τρεχάτου σύγχρονου γίγνεσθαι: «δέν ἔχω χρό­νο». Οἱ ρυθμοί τῆς ζωῆς μας -ἐντατικοί καί γρήγοροι- μᾶς ὠθοῦν σ᾽ ἕνα ἀδιάλειπτο τρέξιμο. Ἡ ἀγχωτική βιοτή ἔχει γίνει πιά συνήθεια, δεύτερη φύση στόν ἄνθρωπο. Κι ἐνῶ γκρινιάζουμε γιά τήν ταχύτητα μέ τήν ὁποία καλούμαστε νά ἀνταπεξέλθουμε στίς ὑποχρεώσεις τῆς κάθε ἡμέρας, ἀφιερώνουμε ἀναρίθμητα λεπτά, αὐτοῦ τοῦ πολύτιμου καί ἀκριβοῦ μας χρόνου, μπροστά σέ μιά ὀθόνη. Δέν εἶναι πιά αὐτή τῆς τηλεόρασης· μαγνητίζει ἀκόμη, ἀλλά θεωρεῖται πλέον ξεπερασμένη. Δέν μονοπωλεῖ τήν κατάληψη τῆς σκέψης μας μονάχα τό χρονοφάγο κινητό, οὔτε μιά ἁπλή καί τετριμμένη ἐνασχόληση μέ τόν ὑπο­λο­γιστή.
  Στίς μέρες μας τό διαδίκτυο ἔχει πάρει φωτιά. Οἱ ποικίλες ἱστοσελίδες ξεπερνοῦν κάθε ὅριο φαντασίας καί σάν ἄλλες Σειρῆνες κράζουν κοντά τους τούς πάντες: ἄψογους χρῆστες καί ἀνίδεους, νήπια καί συνταξιούχους, ἐπιστήμονες καί ἁπλοϊκούς ἀνθρώπους. Ἡ ἐξάρτηση βρίσκεται πλέον ὄχι ante portas ἀλλά στήν πιό ἀναπαυτική θέση τοῦ σπιτιοῦ μας. Σήμερα μάλιστα, ἄν θές νά λογιέσαι «in» δέν ἔχεις παρά νά ἐντρυφᾶς στά τοῦ facebook. Μή μοῦ πεῖς ὅτι δέν ἔχεις! Μά ποῦ ζῆς; Ἡ εἰρωνεία δέν στρέφεται ἐνάντια σ᾽ αὐτό καθαυτό τό εὕρημα. Ποιός ἀρνεῖται τή χρησιμότητά του ὅταν, γιά παράδειγμα, ξαναβρίσκεις μετά ἀπό χρόνια συγγενεῖς ἤ φίλους κι ἐπικοινωνεῖς μαζί τους; Πόσοι ὅμως ἔχουν τή δύναμη νά χειριστοῦν τό θέμα μέ ὡριμότητα, μέτρο καί σύνεση; Κι ἄν οἱ ἐνήλικες πού κόπτονται γιά τήν ἐξεύρεση λίγου ἐλεύθερου χρόνου ξενυχτᾶνε κολλημένοι στούς «φίλους» τοῦ facebook, τί νά περιμένουμε ἀπό τούς ἐφήβους;
  Πόσο ἀντιφατικοί γινόμαστε... Σκοτώνουμε τό χρόνο μας, ἐνῶ ὅλη τή χρονιά κλαιγόμαστε πώς δέν μᾶς φτάνει. Κι ἄν εἶναι ὁλέθριες οἱ συνέπειες ὅταν σκοτώνω τό χρόνο μου, τί συμβαίνει ὅταν σκοτώνω τήν ψυχή μου; Ἴσως σκεφτεῖ κανείς πώς πρόκειται γιά ὑπερβολή, μονόπλευρη θεώρηση, παράλογη τρομοκράτηση. Κι  ὅ­μως ὁ καθένας σταθεῖ μέ εἰλικρίνει­α ἐνώπιον τοῦ ἴδιου τοῦ ἑαυτοῦ του, θά νιώσει ἀβίαστα νά βγαίνει ἀπό μέσα του ἡ παραδοχή τῆς ἀλήθειας: Εἶναι πολύ εὔ­κο­λο «σερφάροντας» νά γλιστρήσεις στίς πιό ὕπουλες, ἐπικίνδυνες κι ἀνήθικες σελίδες καί νά ἀγκιστρωθεῖς γιά ὧρες.
  Ἀπόρροια αὐτῆς τῆς ἠλεκτρονικῆς καθήλωσης εἶναι καί ἡ πτώχευση στήν ἐπικοινωνία τῶν ἀνθρώπων. Κάθε πρωί βρισκόμαστε μαζί στή δουλειά καί τό ἀπόγευμα συναντιόμαστε ἀνελλιπῶς στό  facebook· ἀδημονοῦμε, γιά νά ποῦ­με τί καινούργιο; Ψάχνουμε συνεχῶς νέ­ους γνωστούς στό facebook γιά νά τούς κάνουμε πρόσκληση καί νά γίνουμε «φίλοι». Ἀφήνουμε, ὅμως, ἀναπάντητη τήν πρόσκληση τοῦ αἰώνιου Φίλου πού χτυπᾶ τήν πόρτα καί περιμένει τήν ἐλεύθερη ἀποδοχή μας γιά νά μᾶς χαρίσει τή γλυκειά καταλλαγή στή σχέση μας μέ τόν Θεό, τήν ἀληθινή συμ­φιλίωση μέ τόν κατακερματισμένο ἑαυτό μας, τή γνήσια φιλία μέ τούς ἀδελφούς γιά νά ἀπολαμβάνουμε μιά ἐπικοινωνία ὄχι μόνο πρόσωπο μέ πρόσωπο, ἀλλά καί καρδιά μέ καρδιά. Ἡ πραγματική διαπροσωπική σχέ­ση μέ τόν πλησίον ἔχει ἀντικατασταθεῖ μέ διαδικτυακές συναντήσεις. Στό πλαί­­σιο, λοιπόν, αὐτῆς τῆς κοινωνικῆς δικτύωσης ἀνταλλάσουμε ἠλεκτρονικῷ τῷ τρόπῳ ἐπισκέψεις, δῶρα καί εὐχές. Αὐτοῦ τοῦ εἴδους ἡ ἀξιοποίηση τοῦ διαδικτύου μπορεῖ νά θεωρηθεῖ ὡς ἕνα μέσο ἐκτόνωσης. Μόνο πού σταδιακά μετατρέπεται σέ μέσο ἐξόντωσης, ὄχι μόνο μέ τή μεταφορική σημασία, καθώς δέν εἶναι λίγες οἱ φορές πού πληροφορίες τοῦ facebook χρησιμοποιήθηκαν γιά ἐγκλήματα. Κάποιοι, βέβαια, ἀναρωτιοῦνται μήπως τό facebook ἀποτελεῖ ἕνα εἶδος σύγχρονου ἡμερολογίου ὅπου γράφεις τίς σκέψεις καί τά σχέδιά σου. Μόνο πού οἱ σελίδες ἑνός καλόδετου τετραδίου ἔχουν ἀντικατασταθεῖ ἀπό μιά μόνιμη ἀνάρτηση τῶν ἐσώψυχών σου στό διαδίκτυο μαζί μέ τίς προσωπικές σου φωτογραφίες ἐκτεθειμένες στίς διαθέσεις τοῦ κάθε ἐπιτήδειου. Ὅλη ἡ ζωή σου κα­ταχωρεῖται στό facebook κι ἐσύ βρίσκεσαι τελικά ἐγκλωβισμένος στά δίχτυα τοῦ διαδικτύου.
   Κανείς δέν ἀμφισβητεῖ ὅτι τό διαδίκτυο κατέχει πλέον καίρια θέση στή ζωή μας, ὅτι εἶναι χρησιμότατο ἐργαλεῖο ἐκπληκτικῶν δυνατοτήτων. Τό πρόβλημα ἔγκειται στά ὅρια· «μέχρι ποίου σημείου». Ποιός θά ἀνακόψει τή σαρωτική διεισδυτικότητα τοῦ διαδικτύου σέ χώρους τῆς ὕπαρξής μας πού δέν ἐπιδέχονται διαδικτυακές καταλήψεις, ἀλλά χρήζουν ἁγιοπνευματικῆς ἐνίσχυσης; 

  Μετά τήν τηλεόραση, πού ἀντικατέστησε τίς ἱστορίες τῆς γιαγιᾶς καί τοῦ παπποῦ, ἦρθαν τά ἠλεκτρονικά παιχνίδια, πού ἀντικατέστησαν τά ἀγαπημένα κινητικά, ἐπιτραπέζια, δημιουργικά, γνωσιολογικά παιχνίδια τῶν παιδιῶν. Πολλοί γονεῖς, βέβαια, εἶναι ἱκανοποιημένοι, ὅταν τό παιδί τους κάθεται ἥσυχα στόν ὑπολογιστή του καί δέν γυρνάει στίς γειτονιές οὔτε δημιουργεῖ φασαρίες. Στό κάτω-κάτω εἶναι κι αὐτό εὐχαριστημένο, διότι... παίζει. Θά ἄλλαζαν ὅμως γνώμη, ἄν γνώριζαν τά πορίσματα μιᾶς εἰδικῆς ἔρευνας πού δημοσιεύθηκαν στήν ἀγγλική ἐφημερίδα «The Observer».

   Ἰάπωνες ἐπιστήμονες ὑπό τόν κ. Kawashima, καθηγητή τοῦ Πανεπιστημίου Tohoku, χρησιμοποιώντας ἐκλεπτισμένες τεχνικές ἀπεικόνισης τοῦ ἐγκεφάλου, διαπίστωσαν ὅτι τά παιχνίδια αὐτοῦ τοῦ εἴδους (τά ἠλεκτρονικά) ἀναστέλλουν τήν ἀνάπτυξη τοῦ ἐγκεφάλου τῶν παιδιῶν, ὥστε νά ἐπηρεάζεται ἡ κοινωνικότητά τους.

   Στόν ἐγκέφαλο τῶν παιδιῶν, πού ἀσχολοῦνταν ἀποκλειστικά μέ ἠλεκτρονικά παιχνίδια, ἐνεργοποιήθηκε μόνο τό κέντρο τῆς ὅρασης καί τῆς κίνησης. Στά ἄλλα παιδιά, πού ἐπιδόθηκαν σέ μαθηματικές ἀσκήσεις καί μεγαλόφωνη ἀνάγνωση, ἐνεργοποιήθηκε ὁ πρόσθιος λοβός. Αὐτό σημαίνει ὅτι κινητοποιήθηκαν οἱ περιοχές τῆς μάθησης, τῆς μνήμης καί τοῦ συναισθήματος.

   Ἐπιπλέον, ἀπό τόν πρόσθιο λοβό τοῦ ἐγκεφάλου ρυθμίζεται ἡ αὐτοκυριαρχία τοῦ ἀτόμου. Μή ἀναπτυγμένος πρόσθιος λοβός σημαίνει ἔλλειψη αὐτοκυριαρχίας, δηλαδή ἀπρόβλεπτη, βίαιη, ἐχθρική, ἀνεξέλεγκτη, ἀντικοινωνική συμπεριφορά.

   Ἀρχικός σκοπός τοῦ ἰάπωνα καθηγητῆ ἦταν νά βρεῖ ἐπιστημονικές ἀποδείξεις, γιά νά ἐξουδετερώσει τήν φοβία μερικῶν γονιῶν, πού ἀνησυχοῦν βλέποντας τά παιδιά τους νά κάθονται πολλές ὧρες παίζοντας στόν ὑπολογιστή τους. Τά ἀποτελέσματα ὅμως τόν ἀνάγκασαν νά δηλώσει ὅτι ἡ κίνηση, ἡ ἐνασχόληση μέ μελέτη ἤ κάτι δημιουργικό, τό παιχνίδι μέ ἄλλα παιδιά, ὄχι μόνο βελτιώνει τήν κοινωνικότητα τῶν παιδιῶν, ἀλλά τά κάνει καί καλύτερους ἀνθρώπους.

Β. Σ.

ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΤΑΥΤΟΤΗΤΑΣ

  ῎Εφηβος πρέπει νά θεωρηθεῖ τό ἀγόρι ἤ τό κορίτσι, πού ἐγκατέλειψε τήν παιδική ἡλικία καί βρίσκεται ἤδη σέ μιά περίοδο σωματικῆς καί ψυχικῆς ἀνάπτυξης, μετά τήν ὁποία θά περάσει στή νεότητα καί ἀργότερα στήν ὡριμότητα. ῞Υστερα ἀπό τό φαινομενικό γκρέμισμα ὁρισμένων μορφῶν ζωῆς, θά οἰκοδομηθεῖ ἕνα ἄλλο σχῆμα, νεώτερο, δυναμικώτερο, αὐθεντικώτερο. ῾Ο νέος θά ἀποκτήσει τή δική του ταυτότητα.
  ῾Η κοινωνία, ἀπό τή μεριά της, θά παύσει νά τόν θεωρεῖ παιδί, ὄχι ὅμως καί ἐνήλικο. ῎Ετσι ὁ ἔφηβος μένει σ᾿ ἕνα χῶρο ἔξω ἀπό ἐκεῖνον τοῦ παιδικοῦ παραδείσου, ἀλλά καί ἐκείνου πού τοῦ ὑπόσχεται ἡ ὡριμότητα μέσα στήν ὀργανωμένη κοινωνία. ῾Επομένως, πρέπει νά θεωρηθεῖ λανθασμένη κάθε προσπάθεια ἀντιμετώπισής του ὡς παιδιοῦ ἤ ὡς ὡρίμου ἀπό τό περιβάλλον του. Οὔτε τό ἕνα οὔτε τό ἄλλο εἶναι ἀληθινό. ῾Ο ἔφηβος εἶναι ἕνας ἄνθρωπος πού περνᾶ μιά φάση ζωῆς μέ δική της νομοτέλεια.
  ῾Η ἐφηβεία θεωρήθηκε ἀνέκαθεν ὡς ἡ πιό δύσκολη ἡλικία τοῦ ἀνθρώπου. ῞Οσα γνωρίζουμε σήμερα δικαιώνουν ἀπόλυτα τήν ἄποψη τοῦ Ε. Spranger ὅτι «τόν ἔφηβον διακρίνει πείσμων αὐτοτέλεια, ἡ ὁποία πηγάζει ἐξ ἰδίου ἐσωτερικοῦ κόσμου καί ἡ ὁποία τόν πρός ἀνατροφήν πόθον αὐτῆς ἱκανοποιεῖ κατ᾿ ἰδίαν ἐκλογήν».
  Οἱ διάφορες ἀναπτυξιακές ἀλλαγές θά ὁδηγήσουν τελικά τόν ἔφηβο στήν ὡριμότητα καί τή δημιουργία μιᾶς ταυτότητας, δηλαδή μιᾶς εἰκόνας ἀτομικῆς καί κοινωνικῆς παρουσίας. ῎Εχω μιά ταυτότητα σημαίνει ὅτι ἔχω κάνει τίς ἐπιλογές μου σέ ἐπίπεδο ἰδεῶν καί τρόπων ζωῆς. ῾Η δημιουργία τῆς ταυτότητας αὐτῆς προϋποθέτει σωστό ξεπέρασμα ὅλων τῶν ἀναπτυξιακῶν κρίσεων πού ἀντιμετωπίζει ὁ ἔφηβος. ῎Αν δέν συμβῆ αὐτό, ἡ ταυτότητα αὐτή θά εἶναι συγκεχυμένη καί μάλιστα προβληματική.
  Μέ ἄλλα λόγια, ὁ ἔφηβος πρέπει νά περάσει τίς ἀναπτυξιακές του κρίσεις χωρίς ζημιά. Πρέπει νά δημιουργήσει μιά ὁλοκληρωμένη ταυτότητα, μέ γνήσια ἀτομικά καί κοινωνικά χαρακτηριστικά. Στήν ἀντίθετη περίπτωση, ἡ ταυτότητα τοῦ ἐφήβου θά εἶναι ἀρνητική, δηλαδή ἡ παρουσία του ὡς ἀτόμου καί ὡς μέλους τοῦ ὀργανωμένου κοινωνικοῦ συνόλου δέν θά εἶναι πλήρης καί ἁρμονική.
  ῾Επομένως, ἡ ἐφηβική ἡλικία προσδίδει στόν ἄνθρωπο μιά ἰδιαίτερη σφραγῖδα. Κι ἀκόμη, χωρίς τήν ἐφηβεία δέν θά εἴχαμε νεότητα οὔτε ὡριμότητα. Μέ ἄλλα λόγια, χωρίς τίς ἀναπτυξιακές κρίσεις τῆς ἐφηβικῆς ἡλικίας ὁ ἄνθρωπος δέν θά μποροῦσε νά φθάσει στή δημιουργία μιᾶς ὁλοκληρωμένης προσωπικότητας. ῎Ετσι, οἱ ἐφηβικές κρίσεις πρέπει νά θεωρηθοῦν εὐεργετικές, ἀναπτυξιακές διαδικασίες. Εἶναι τά στενά κανάλια πού θά ὁδηγήσουν τό σκάφος κάθε προσώπου στόν ὠκεανό τῆς γαλήνιας ἀτομικῆς καί κοινωνικῆς ζωῆς. ῾Η εὐτυχία τῆς ὡριμότητας θά περάσει ἀπό καμίνι δοκιμασιῶν, ἀπό κρίσιμες φάσεις ζωῆς καί ἀπό προσωπικούς κλυδωνισμούς. ῎Αν κατά τίς κρίσεις αὐτές τό ἄτομο ὑποστεῖ ζημιές καί ἀπώλειες, ἡ νεότητά του θά εἶναι προβληματική, μέ ὀδυνηρές συνέπειες γιά τό ἴδιο καί τόν περίγυρό του.

Γεώργιος Κρασανάκης
Καθηγητής Ψυχολογίας
Πανεπιστημίου Κρήτης

Η ΗΛΙΚΙΑ ΤΩΝ ΜΕΓΑΛΩΝ ΑΛΛΑΓΩΝ

  ῾Η ψυχική ἀνάπτυξη τοῦ ἀνθρώπου περνᾶ ἀπό ὁρισμένες χαρακτηριστικές φάσεις, κατά τίς ὁποῖες τό πνεῦμα ἐμφανίζει μιά ἰδιαίτερη συγκρότηση. Οἱ φάσεις αὐτές λέγονται στάδια. Κάθε στάδιο προσθέτει καί κάτι νέο, βασικό καί θεμελιακό στό ὅλο ψυχικό οἰκοδόμημα τοῦ ἀνθρώπου. ῾Επομένως τά στάδια ἔχουν λειτουργική ἀξία. Εἶναι βαθμίδες στήν πορεία τῆς ψυχικῆς ἐξέλιξης τοῦ κάθε ἀνθρώπου.
  Εἶναι εὐνόητο ὅτι τά στάδια ἐντάσσονται σέ ὁρισμένα χρονικά ὅρια. Αὐτό εἶναι μιά πρακτική ἀπαίτηση τοῦ πνεύματος. Θέλουμε νά ξέρουμε πότε συμβαίνει τοῦτο καί πότε ἐκεῖνο ἀπό τά ψυχικά φαινόμενα τῆς ἐξελισσόμενης ἀνθρώπινης συμπεριφορᾶς. Τά χρονικά αὐτά ὅρια, μέσα στά ὁποῖα ἐντάσσονται τά στάδια, λέγονται ἡλικίες. Πρόκειται γιά εὐδιάκριτες τομές τῆς πορείας τῆς ἀνθρώπινης ζωῆς, ἀπό τή γέννηση ὥς τό θάνατο.
  Μιά ἀπό τίς σπουδαιότερες ἡλικίες εἶναι ἐκείνη πού συνδέει τήν παιδική μέ τή νεανική ἡλικία. Μιά ἡλικία κατά τήν ὁποία ὁ ἄνθρωπος ὑφίσταται οὐσιαστικές ψυχοσωματικές ἀλλαγές, τέτοιες πού γοητεύουν καί ἑλκύουν ὄχι μόνο τούς εἰδικούς ψυχολόγους καί παιδαγωγούς, ἀλλά καί κάθε ἄνθρωπο.
  ῾Η ἡλικία αὐτή εἶναι γνωστή στήν παγκόσμια βιβλιογραφία μέ ἕνα ξεχωριστό ὄνομα. Λέγεται ἐφηβεία. ῾Η λέξη αὐτή ἑρμηνεύεται ἀπό τά ἑλληνικά λεξικά ὡς ἐφηβική ἡλικία.
  ῾Ο χρονικός προσδιορισμός τῆς ἐφηβείας δέν εἶναι εὔκολος. Διάφοροι παράγοντες, καί μάλιστα τό φῦλο, ἡ ἰδιοσυγκρασία καί οἱ ἰδιαίτερες συνθῆκες ζωῆς κάθε ἀτόμου, καθορίζουν τήν ἀρχή καί τό τέλος τῆς ἐφηβείας του. ῎Εχουμε, ἑπομένως, τόσες μορφές ἐφηβείας, ὅσα εἶναι καί τά ἄτομα. Φυσικά αὐτό ἰσχύει γιά ὅλες τίς ἡλικίες, ἰδιαίτερα ὅμως γιά τήν ἐφηβική, τήν ἡλικία τῶν μεγάλων ἀλλαγῶν καί τῶν μεταμορφώσεων.
  Τήν ἐμφάνιση τῆς ἐφηβείας προσδιορίζουν, συνήθως, οἱ ἔντονες σωματικές ἀλλαγές, πού κάνουν τόν ἔφηβο νά ξεχωρίζει ἀπό τό παιδί. Τό τέλος τῆς ἡλικίας αὐτῆς καθορίζει ἡ ἱκανότητα τοῦ ἀτόμου νά ἀναλαμβάνει τά καθήκοντά του μέ ὑπευθυνότητα.
  Σύμφωνα μέ τήν πιό γενική διαίρεση, ἡ ἐφηβεία διαρκεῖ ὀκτώ περίπου χρόνια καί ἐκτείνεται ἀπό τό 12ο ὥς τό 18ο ἤ καί τό 20ό ἔτος τῆς ζωῆς τοῦ ἀνθρώπου. Πιό συγκεκριμένα, γύρω στά δώδεκά του χρόνια τό κορίτσι ἀφήνει αὐτό πού συνήθως ὀνομάζουμε «τρίτη παιδική ἡλικία» καί περνᾶ στήν ἐφηβεία. ᾿Αντίθετα τό ἀγόρι θά κάνει τό ἴδιο ὕστερα ἀπό ἕνα ἤ δυό χρόνια. Παρόμοια καί στό χρόνο λήξεως τῆς ἐφηβείας θά ἔχουμε μιά διαφορά ἑνός ἤ δυό ἐτῶν.
  Σημειώνουμε, ἐπίσης, ὅτι ὑπάρχουν ἐφηβεῖες πρώιμες καί ἐφηβεῖες καθυστερημένες. Τά κορίτσια ὡριμάζουν νωρίτερα ἀπό τά ἀγόρια. ῾Η ἐξέλιξη τῶν κοριτσιῶν προηγεῖται ἐκείνης τῶν ἀγοριῶν κατά δυό περίπου χρόνια. Οἱ γονεῖς καί οἱ δάσκαλοι διαπιστώνουν εὔκολα τίς διαφορές αὐτές. Τό πρόωρο «ἄνθισμα» τῶν κοριτσιῶν εἶναι μιά πραγματικότητα.
  Κατά τή διάρκεια τῆς ἐφηβείας συμβαίνουν πολλές καί οὐσιαστικές μεταβολές στό σῶμα καί τήν ψυχή τοῦ ἐφήβου. ῞Οσα συνέβαιναν κατά τήν παιδική ἡλικία ἀλλάζουν. Τά χαρακτηριστικά τοῦ ἀτόμου παίρνουν ἄλλο χρῶμα. ῎Εντονες μεταμορφώσεις παρατηροῦνται στή σκέψη καί τή συμπεριφορά τοῦ ἐφήβου. Οἱ σχέσεις του μέ τόν κοινωνικό περίγυρο (οἰκογένεια, σχολεῖο, κοινωνία) γίνονται ἐντονώτερες, ὀξύτερες ἤ καί προβληματικές.
  ῾Ο ἔφηβος ἔρχεται σέ ἀντίθεση μέ τό ἄμεσο κυρίως περιβάλλον του. Οἱ σχέσεις του μέ τούς πραγματικούς γονεῖς του, ἀλλά καί μέ τίς ἀσυνείδητες εἰκόνες τους, ἐντείνονται. Πολύ περισσότερο, ὅμως, ἡ ἐφηβεία θά φέρει τόν ἔφηβο σέ σύγκρουση μέ τόν ἑαυτό του. Εἶναι πράγματι ἡ ἐφηβεία ἡλικία μεγάλων ψυχικῶν ἐντάσεων. Τήν κατάσταση αὐτή περιγράφουν οἱ ἴδιοι οἱ ἔφηβοι.

Γεώργιος Κρασανάκης
Καθηγητής Ψυχολογίας
Πανεπιστημίου Κρήτης