Πολύτιμο δῶρο τοῦ Θεοῦ, μάρτυρας τῆς ἀνάστασης ἡ Κυριακή ἡμέρα διαφυλάχθηκε ἀπό τούς πιστούς κάθε ἐποχῆς μέ εὐλάβεια. Τό νά τηρεῖς τήν Κυριακή σήμαινε ὅτι εἶσαι χριστιανός, ὄχι μονάχα στά πρῶτα χρόνια τῶν διωγμῶν, ἀλλά καί σέ κάθε ἀντίθεο πο­λίτευ­μα.
 Στά σκληρά καί δίσεκτα χρόνια τῆς ὀθωμανικῆς κυριαρχίας οἱ ὀρθόδοξοι λαοί τῶν Βαλκανίων πάλεψαν μέ ζῆλο νά διαφυλάξουν ἀλώβητη τήν ἅγια ἡμέρα, τήν ἀφιερωμένη στόν Κύριο, πού τή σφράγισε μέ τό ὄνομά του. Θεριά ὅμως ἀνήμερα οἱ γιοί τῆς Ἄ­γαρ συνεργάζονταν μέ τούς Ἑβραίους γιά νά καταργήσουν καθετί πού θύμιζε τόν Ἰη­σοῦ Χριστό καί τήν ἀνάστασή του. Στά ματωμένα χώματα τῆς ἑλληνικῆς γῆς οἱ φτωχοί ραγιάδες ἀναγκάζονται βίαια νά πραγματοποιοῦν τά παζάρια τους τή μέρα τῆς Κυρια­κῆς. Καί τούτη ἡ παράβαση δέν εἶναι ἐπου­- σιώδης καί ἀσήμαντη. Αὐτό τό ἐπισημαίνουν μέ δύναμη οἱ ἀπεσταλμένοι τοῦ Θεοῦ, οἱ ἄνδρες πού στέλνει ὁ Παντοκράτορας νά παραμυθήσουν τόν λαό του καί νά τοῦ ὑπομνήσουν τίς ἀδιαπραγμάτευτες ἐντολές Του.
 Ἕνας τέτοιος ἀπεσταλμένος τοῦ οὐ­ρα­νοῦ ἦταν καί ὁ πατήρ Δαμιανός. Μοναχός τῆς Ἱερᾶς Μονῆς Φιλοθέου τοῦ Ἁ­γίου Ὄ­ρους, ἔχοντας βιώσει τούς σκληρούς ἀγῶνες στήν παλαίστρα τῆς ἐρήμου, δέχεται τήν κλήση τοῦ Θεοῦ νά ἐργαστεῖ γιά τό συμφέρον τῶν ψυχῶν τῶν ἀδελφῶν του. Ὑπάκου­ος στή θεία ἐντολή, ἀφήνει τήν περιπόθητη κατάπαυση τῆς καρδιᾶς του καί περιοδεύει στά ὀρεινά χωριά τοῦ Ὀλύμπου καί τοῦ Κισσάβου. Κηρύσσει μέ πύρινη φωνή καί ζέου­σα καρδιά τόν λόγο τοῦ Θεοῦ προσφέροντας τή νερομάνα τῆς Ὀρθοδοξίας στήν πνευματική δίψα τῶν ὑπόδουλων Ἑλλήνων.
 Βρισκόμαστε στόν 16ο αἰώνα, τόν φοβε­ρό αἰώνα τῶν καταστροφικῶν ἐξισλαμι­σμῶν. Ἡ ἀντίδραση ὅσων θίγονται ἀπό τόν ἀφυπνιστικό λόγο τοῦ Δαμιανοῦ ἐκδηλώνεται μέ σκληρές ἐπιθέσεις καί συκοφαντίες ἐναντίον του. Ὁπλισμένος μέ θαυμαστή ὑπομονή σηκώνει τόν κλῆρο τῶν ἁγίων τοῦ Θεοῦ μέ καρτερία... Περιοδεύει τά χωριά τῶν Ἀγράφων καί φθάνει στή γενέτειρά του, τό Μυρίχοβο τῶν Ἀγράφων, ὅπου γύ­ρω στό 1500 μ.Χ εἶχε δεῖ τό φῶς τοῦ ἥ­λιου. Ἱδρύει τό περίφημο Μοναστήρι τῆς Πελεκητῆς καί τό καθιστᾶ διδασκαλεῖο ἀ­ρετῆς. Ὁ λόγος τοῦ ἁγίου πατρός καί οἱ πνευματικές νουθεσίες του ἀγγίζουν ἀναγεννητικά τίς καρδιές τῶν ἀν­θρώπων. Τό ἱλαρό του πρόσ­ωπο ἀκτινοβολεῖ ἁγιότητα, γι᾽ αὐτό καί ἡ θέα του καί μόνο θωπεύει μέ εἰρήνη οὐρανόσταλτη τούς βα­- σανισμένους καί καταφρονημένους ραγιάδες.
 Τή διακονία του σέ τοῦτο τόν τόπο θά ἀκολουθήσει ἡ ἀναχώρησή του γιά τήν περιοχή τῆς Λάρισας. Στό χωριό Σελίτσανη (σημερινή Ἀνατολή) ἀνεγείρει τήν Ἱερά Μονή τοῦ Τιμίου Προδρόμου, ὅπου σήμερα τιμᾶται ὁ Ἅγιος ὡς κτήτορας καί προστάτης. Κι αὐτό τό μοναστήρι τό ἀναδεικνύει μετερίζι στόν ἀγώνα ἐ­νάντια στήν ἀπαιδευσία τῶν ἀγαπημένων του ἀ­δελφῶν. Σέ μία ἐποχή πού κυριαρχεῖ ὁ ἐκ­φοβισμός καί ἡ παραβίαση τῶν συν­ει­­δή- σεων, στέκεται ἀληθινός πνευματικός καθοδηγητής, ἀσυμβίβαστος πρόμαχος τῆς πίστεως. Ἰδιαίτερα τονίζει τήν ἀξία τῆς κυριακάτικης ἀργίας ὡς ὁμολογίας πίστε­ως καί σύνδεσης μέ τίς πνευματικές καί κοινωνικές παραδόσεις τοῦ τόπου. Ἡ ἀν­θηρή κοινότητα τῶν Ἑβραίων στή Λάρι­σα εἶχε κατορθώσει νά καταπατεῖται ἀ­- σύστολα ἡ ἀργία τῶν χριστιανῶν. Ἡ φω­νή τοῦ φτωχοῦ καλόγερου Δαμιανοῦ, πού ἀνέτρεπε τά δεδομένα, ἔπρεπε νά σιγήσει.
 Στίς ἀρχές τοῦ 1568, ὁ ρακένδυτος διδάσκαλος τοῦ γένους συλλαμβάνεται ἀπό τούς Ὀθωμανούς καί σύρεται δέσμιος στόν δικαστή τῆς Λάρισας. Ἡ κατηγορία εἶναι βαρειά: «Τὰς κώμας διέρχεται, τοὺς χριστιανοὺς μὴ πρίασθαι τι ἢ πωλεῖν τὴν Κυριακὴν διδάσκων». Ἡ κατηγορία εἰς βά­ρος του περικλείει ὅλο τό ἐθνοσωτήριο καί ἀφυπνιστικό κήρυγμα τοῦ φλογεροῦ ἱεραποστόλου.
 Τά πολυποίκιλα βασανιστήρια καί τά σκληρά μαρτύρια διαρκοῦν δεκαπέντε ἡ­μέρες, μά σπᾶνε ἐπάνω στόν ἑδραῖο βρά­χο μιᾶς γενναίας ψυχῆς. Καί τέτοιες ψυχές δέν τίς ἀντέχουν οἱ ἐχθροί τῆς ἀλήθειας. Τόν καταδικάζουν σέ πολύωρη κρεμάλα γιά νά τόν ρίξουν στή συνέχεια ἡμιθανῆ μέ λυσσαλέο μίσος μέσα σέ ἀναμμένη φωτιά. Εἶναι 14 Φεβρουαρίου τοῦ 1568. Γνωρίζοντας οἱ διῶκτες τήν εὐσέβεια τῶν χριστιανῶν στά ἅγια λείψανα, ρίχνουν τή στάχτη τῶν ἱερῶν λειψάνων τοῦ ὁσιομάρτυρα στόν ποταμό Πηνειό.
 Ὁ ἅγιος Δαμιανός ὑπῆρξε ὁ πρόδρομος ὅλων τῶν μεγάλων διδασκάλων τοῦ Γένους. Τό ἔργο καί ἡ διδασκαλία του ἔχει πολλά κοινά στοιχεῖα μέ τοῦ ἁγίου Κοσμᾶ τοῦ Αἰτωλοῦ, πού θά διακονήσει τό σκλαβωμένο Γένος διακόσια χρόνια ἀργότερα.
 Μόχθησε ὁ πολύαθλος Ἅγιος νά ὀρ­γώσει ἕνα ἀκαλλιέργητο χωράφι. Τό καλλιέργησε μέ τούς ἱδρῶτες του, τό ἔσπειρε μέ τή διδασκαλία του, τό πότισε μέ τό αἷ­μα του. Μένει μέσα στούς αἰῶνες φλογερός ἱεραπόστολος καί σπουδαῖος ὁμολο- γητής τῆς πίστεώς μας, μάρτυρας γιά τήν ἀργία τῆς Κυριακῆς.
 Μέσα ἀπό τήν καιόμενη κυριολεκτι­κά καρδιά του θυσιαστικά διδάσκει ἐμᾶς τούς Νεοέλληνες νά φυλάγουμε ἀσυμβίβαστα τίς ἱερές Θερμοπύλες τῆς πνευματικῆς καί κοινωνικῆς μας ζωῆς, μέ ἄγρυ­- πνη συνείδηση καί καρδιά νήφουσα.

Ἰχνηλάτης

Ἀπολύτρωσις 70 (2015) 42

  Εἶχε ὑποστεῖ βασανιστήρια γιά τό ὄνομα τοῦ Χριστοῦ. Καί στεκόταν γενναῖος. Βάδιζε στό δρόμο τοῦ μαρτυρίου. Καί ἦταν ἀπτόητος. Ἔγραφε τήν ἱστορία του στά μέσα τοῦ 3ου αἰώνα· τότε πού οἱ βασιλεῖς Οὐαλεριανός καί Γαλιηνός εἶχαν κηρύξει σκληρό διωγμό κατά τῶν χριστιανῶν. Κι ἐκεῖ πού κέρδιζε νικηφόρα τούτη τή μάχη ὁ πρεσβύτερος τῆς Ἀντιόχειας Σαπρίκιος, χρειάστηκε νά παλέψει καί σ᾿ ἕνα ἄλλο σκληρό τῆς ψυχῆς ἀγώνισμα. Ἐκεῖ, στῆς φυλακῆς τό ὑγρό κελλί, κατέφθασε μέ δάκρυα καί ἱκεσίες ἕνας παλιός καλός φίλος, ὁ Νικηφόρος, μέ τόν ὁποῖο τόν εἶχε χωρίσει ἀντιπάθεια καί ἔχθρα. Ὁ ἀγαθός χριστιανός ζητοῦσε συγγνώμη ἀπό τόν ὑποψήφιο μάρτυρα. Μά, ἐκεῖνος ἀρνιόταν νά συγχωρέσει. Μέ ἀγωνία καί πόθο γιά συμφιλίωση ὁ Νικηφόρος πρόβαλε μπροστά στόν Σαπρίκιο καί ᾿κείνη τήν τελευταία στιγμή, πού ὥδευε γιά τόν τόπο τοῦ μαρτυρικοῦ θανάτου. Στήν πορεία του γιά τήν ὥρα τοῦ ἀποκεφαλισμοῦ στόν ὁποῖο εἶχε καταδικαστεῖ, στάθηκε ἐμπρός του καί πάλι. Μ᾿ ἕνα αἴτημα, μία παράκληση, νά τοῦ δώσει συγχώρηση.
  Κι ὁ Σαπρίκιος, πού στάθηκε μπροστά στούς δημίους μέ γενναιότητα, δέν μπόρεσε νά σταθεῖ μπροστά στόν ἀδελφό μέ ἀγάπη. Αὐτός πού ἔδειξε τόλμη, δέν βρῆκε τή δύναμη νά δώσει συγχώρηση. Κι ἐνῶ τό σῶμα του ἔφερε τά στίγματα τῶν βασανιστηρίων γιά τήν πίστη, κι ἐνῶ τό ξίφος τοῦ δημίου ἀκονιζόταν νά τοῦ φέρει τό θάνατο κι ἐνῶ ὁ ἄγγελος ἔφερνε τό αἰώνιο στεφάνι τῆς δόξης, ὁ Σαπρίκιος νικήθηκε ἀπό τό μῖσος καί τήν ἔχθρα. Κι ἀπό τούτη τήν πτῶση, ὁ νοῦς του σκοτίσθηκε. Τελευταία στιγμή πρόδωσε τήν πίστη, ἀρνήθηκε τόν Χριστό, ἔγινε λιποτάκτης. Ἡ ἔλλειψη ἀγάπης γιά τόν ἀδελφό ἔγινε αἰτία νά ἐκπέσει τῆς χάριτος τοῦ Θεοῦ. Τή θέση του στό μαρτύριο πῆρε ὁ Νικηφόρος, ὁ ὁποῖος ὡμολόγησε γενναῖα τήν πίστι του καί μέ εἰρηνική καρδιά καί ἱλαρή μορφή δέχθηκε τό θάνατο γιά τήν ἀγάπη τοῦ Κυρίου Ἰησοῦ.
  Συγκλονιστικά διδακτικό τοῦτο τό περιστατικό τό ζωντανεύει μπρός μας τό συναξάρι τῆς 9ης Φεβρουαρίου. Κήρυγμα ζωντανό καί δυνατός ἔλεγχος. Μήνυμα σαφέστατο γιά τήν καρδιά μας, πού ποθεῖ τό μονοπάτι γιά τόν οὐρανό. Τοῦτος ὁ δρόμος γιά τόν Θεό περνᾶ ἀπό τόν ἀδελφό. Μονάχα στήν ἄσκηση τῆς ἀληθινῆς ἐν Χριστͺῶ ἀγάπης, στόν ἀγῶνα τῆς συγχωρητικότητος, νιώθουμε τή χάρη τοῦ Θεοῦ νά μᾶς ἀγγίζη καί νά μᾶς ὑψώνει κοντά Του.

Ἰχνηλάτης

Ἀπολύτρωσις 53 (1998) 41

  Γνώρισμα ζωῆς καί πλοῦτος ἀκριβός τοῦ ἀνθρώπου ἡ ἐλπίδα. Ἀνάσα τῆς ψυχῆς του ὄχι ἁπλῶς ἰσάξια, ἀλλά ἀναγκαιότερη ἀπό τοῦ σώματος τήν ἀνάσα. Τήν θαύμασαν ὅλοι ἀπό τά πανάρχαια χρόνια. Τήν ἀπεικόνισαν μέ χρώματα ἐξαίσια οἱ ζωγράφοι. Τῆς ἔπλεξαν ἐγκώμια καί ὕμνους οἱ ποιηταί. ἘμΒάθυναν στό νόημά της οἱ σοφοί. Μά καί τούς ἁπλούς ἀνθρώπους συγκίνησε ἡ παρουσία της. Τήν καμάρωσαν ὡς τήν πολυτιμότερη περιουσία τους ἐκεῖνοι πού αἰσθάνθηκαν νά τούς φουσκώνει τά στήθη τό χαρούμενο φτερούγισμά της κι ἔνιωσαν διπλᾶ ἔρημοι καί δυστυχισμένοι ἐκεῖνοι πού στερήθηκαν τή συντροφιά της.

 Πεθαίνει ἡ ζωή δίχως ἐλπίδα. Ἀδυνατεῖ νά πορευθεῖ ὁ κάθε στρατοκόπος τῆς γῆς χωρίς αὐτή τήν πολύτιμη βακτηρία. Κι ἦταν γι᾿ αὐτό ἕνα βάσιμο κουράγιο, ἕνα στέρεο στήριγμα γιά τόν ἄνθρωπο τό γεγονός ὅτι ἀπό τό ξεκίνημά της ὅλη ἡ ἀνθρωπότητα, ὅλος ὁ κόσμος, ζοῦσε κι ἀναπτυσσόταν μέ τήν προσδοκία, ἀνάσαινε μέ τήν ἐλπίδα.

 Στό κύλισμα τῶν χρόνων αὐτή ἡ ἐλπίδα ἔγινε τό μέσο ἐπικοινωνίας καί συνεργασίας τῆς γῆς μέ τή χάρη τοῦ οὐρανοῦ. Ὄχι ρομαντικά, φιλοσοφικά ἤ ποιητικά καί ἀόριστα, ἀλλά συγκεκριμένα καί ἁπτά ἐπί αἰῶνες αἰώνων τό ἱστορικό γίγνεσθαι διαμορφώνεται στό πλαίσιο πού ὁρίζει καί ὑποδεικνύει ἡ προσδοκία. Εὐκρινέστερα ὁδηγητική ἡ ἀγάπη τοῦ Θεοῦ στήν πορεία τοῦ περιουσίου λαοῦ του, τοῦ Ἰσραήλ, στέλνει ἀλλεπάλληλα τά προφητικά μηνύματα, πού δυναμώνουν τήν προσδοκία τῶν ἐθνῶν καί μορφοποιοῦν τήν ἐλπίδα τοῦ Ἰσραήλ στό ἀναμενόμενο "σωτήριον τοῦ Θεοῦ".

  Ναί, ἡ ἐλπίδα πώς θά φανεῖ στήν ταλαίπωρη γῆ τό "σωτήριον τοῦ Θεοῦ" εἶναι τό ζείδωρο ὀξυγόνο μέσα στήν ἀποπνικτική ἀτμόσφαιρα τῆς ἄγνοιας, τῆς ἁμαρτίας καί τῆς φθορᾶς τοῦ προχριστιανικοῦ κόσμου. Αὐτό τό ὀξυγόνο ζωογονεῖ τήν ἑτοιμοθάνατη καρδιά τοῦ πρεσβύτη Συμεών, κρατᾶ ἀνοιχτά τά γέρικα μάτια του καί τά ἑτοιμάζει νά ἀντικρύσουν καί νά ἀναγνωρίσουν τήν Ἐλπίδα ἐνσαρκωμένη, τόν Λόγο πού ἔγινε σάρξ καί "ἐσκήνωσεν ἐν ἡμῖν".
 Κοσμοϊστορική καί μοναδική ἐκείνη ἡ συνάντηση στό ναό τοῦ Σολομῶντος κι ἄς ἔμοιαζε ἐξωτερικά μέ μυριάδες ἄλλες. Ἡ Παναγία Μητέρα φέρνει στό ναό σαρανταήμερο βρέφος τό Παιδί πού συνέλαβε ἀσπόρως, κυοφόρησε ἀρρήτως, γέννησε καί γαλακτοτρόφησε ὑπερλόγως. Θά τό ἀφιερώσει στόν Θεό, ὅπως ὁρίζει ὁ νόμος. Κι ἐκεῖ τό θεῖο Παιδί ἀπό τή δική της ἀγκαλιά περνᾶ στήν ἀγκαλιά τοῦ δικαίου Συμεών, στοῦ ὁποίου τά στήθη πάλλει ἡ ἐλπίδα.
 Ὁ σεμνός γέροντας εἶναι ὁ μόνος ἄνθρωπος ὁ ὁποῖος ἐκείνη τήν ὥρα εἶχε συνείδηση ὅτι ἀντικρύζει καί κρατᾶ τόν "Χριστόν Κυρίου", τό φῶς τοῦ κόσμου, τήν ἐλπίδα καί δόξα τοῦ Ἰσραήλ. Αὐτό τό γνώρισμα ἀνάγει τή μορφή τοῦ πρεσβύτη σέ σύμβολο τῆς ἀνθρωπότητος καί προφητεία τῆς ἱστορίας της.
 Εἶναι ὁ λευκασμένος Συμεών ὁ ἐκπρόσωπος τοῦ πεσμένου ἀνθρώπου, πού ἐναγώνια περίμενε τή λύτρωση, ἀλλά ἀναδεικνύεται καί τό σύμβολο τῆς βεβαίας ἐλπίδος γιά τή λύτρωση, πού ἐπί τέλους ἦλθε. Στό πρόσωπό του ἐκφράζονται ὅλες οἱ προφητεῖες τοῦ Ἰσραήλ, ἐνσαρκώνονται ὅλοι οἱ πόθοι τοῦ κόσμου καί συνάμα ἀπαντᾶ ἐκπληρωμένη ἡ ἐπαγγελία, πραγματοποιημένη ἡ ἐπιθυμία, χειροπιαστό καί ζωντανό τό "σωτήριον τοῦ Θεοῦ".
  Γοργοκτυπᾶ ἡ ἀκάματη καρδιά του, καθώς ἐμπνευσμένη ἀπό τό Πνεῦμα τό ἅγιο διακρίνει ὅτι ὁ Υἱός τῆς Παρθένου θά εἶναι τό "σημεῖον ἀντιλεγόμενον", πού "κεῖται εἰς πτῶσιν καί ἀνάστασιν πολλῶν". Καί ἤδη ὁ ἴδιος ὁ πρεσβύτης ζῆ τήν "ἀνάσταση". Κάτοχος τῆς ζωντανῆς Ἐλπίδος ἱκετεύει εἰρηνικά· "Νῦν ἀπολύεις τόν δοῦλόν σου, Δέσποτα". Τώρα, Κύριε, πού μ᾿ ἀξίωσες νά δῶ καί νά κρατήσω στά χέρια μου "τό σωτήριόν σου", τώρα πού μοῦ χάρισες τή σωτηρία, ἄς τελειώσει ἡ ἐπίγεια ζωή μου. Ἔχει ἐκπληρώσει πλέον τόν προορισμό της.
  Ἡ γεροντική ἀγκαλιά τοῦ Συμεών, πού κλείνει μέσα της τήν ἐνσαρκωμένη Ἐλπίδα γίνεται ἐπίσης ὁ τύπος ὁ προφητικός, πού προλέγει ἄφωνα καί προδιαγράφει ἀλάνθαστα τό μέλλον τῆς ἀνθρωπότητος. Σέ κάθε ἐποχή ἡ ἀνθρωπότητα ἔρχεται ἀντιμέτωπη μέ τόν Ἰησοῦ Χριστό. Ζυγίζεται καί μετριέται ἀπό τή θέση της ἀπέναντί του καί ἤ ἐκτινάσσεται στά ὕψη τῆς πίστεως, ὅπου ἡ ἐλπίδα καί ἡ αἰώνια χαρά, ἤ κατακρημνίζεται στά βάραθρα τῆς ἀπιστίας, μέ ἀναπόφευκτο ἐπακόλουθο τήν ἀπελπισία.
  Καί σήμερα, ὅπως σέ κάθε ἐποχή, ἐπίκαιρος ὁ προφητικός λόγος καί ἡ μορφή τοῦ ἁγίου Συμεών. Ὁ σημερινός κόσμος, ἄν καί ἔφθασε ἤδη στό κατώφλι τοῦ 21ου αἰώνα τῆς μετά Χριστόν ζωῆς του, ἔχει ἔντονα τά σημάδια τῆς ὁμοιότητος μέ τόν προχριστιανικό κόσμο. Γηρασμένος ἐπικίνδυνα ἀπό τήν ἁμαρτία ἔχει χάσει τόν προσανατολισμό του. Παραπαίει στήν ἀβεβαιότητα, συνθλίβεται ἀπό τό ἄγχος κι ἀπεγνωσμένα κραυγάζει· "ζητεῖται ἐλπίς". Σ᾿ αὐτόν τόν κόσμο ὁ γέροντας Συμεών δίνει τήν ἀπάντηση, μία ἀπάντηση αὐθεντική, κατοχυρωμένη ἀπό τήν ἱστορία καί ἐπιβεβαιωμένη ἀπό τήν πραγματικότητα: Ὑπάρχει ἐλπίς! Εἶναι ὁ Χριστός!
  Ἄν ὁ κόσμος θελήσει νά ἐναγκαλισθεῖ καί ἐνστερνισθεῖ τόν Χριστό, θά ρεύσει ἡ ζωή στίς φλέβες του, θά θρονιασθεῖ ἡ ἐλπίδα στήν καρδιά του. Διότι ὁ Χριστός εἶναι ἡ Ζωή καί ἡ Ἐλπίδα. Ἄν ἐπιστρέψει στόν Χριστό ὁ κόσμος μας, δέν θά πεθάνει. Κι ἄς βρίσκεται -ὅπως τό βεβαιώνουν εἰδικοί καί μή- ἐγγύς ἀφανισμοῦ. Θά ζήσει. Ὄχι διότι θά ἐκλείψει τό φαινόμενο τοῦ θανάτου, ἀλλά διότι θά γίνει ὁ ἄνθρωπος κοινωνός στήν ἀληθινή, στήν αἰώνια Ζωή, στή βεβαία Ἐλπίδα.
  Μία ὑπαπαντή χρειάζεται σήμερα ἡ ἀνθρωπότητα καί ἡ καρδιά μας. Νά ὑπαντήσει τόν Χριστό, πού τόν ἐναποθέτει ἡ Ἐκκλησία ὄχι στήν ἀγκαλιά μά μές στήν ἴδια τήν καρδιά μας. Νά τόν δεχθεῖ καί νά τόν κρατήσει. Θά ᾿χει τότε δική της χειροπιαστή τήν Ἐλπίδα.

Στέργιος Ν. Σάκκος

Ἀπολύτρωσις 52 (1997) 28-29

   Ἐπίκαιρος ὁ λόγος γιά ἐκλογές. Ἀλλά ἀξίζει νά μελετήσουμε τρεῖς ἄλλες ἐκλογές, στίς ὁποῖες ἀναφέρεται ἡ Ἁγία Γραφή.
   Στίς πολιτικές ἐκλογές προτείνεται συγκεκριμένη λίστα ὑποψηφίων καί ἐμεῖς ἐκλέγουμε τούς ἐκλεκτούς μας. Στίς ἐκλογές γιά τίς ὁποῖες μιλάει ἡ Ἁγία Γραφή οἱ ὑποψήφιοι εἶναι πάρα πολλοί, μυριάδες, ἑκατομμύρια∙ ὅλοι οἱ ἄνθρωποι εἶναι ὑποψήφιοι. Καί ἐκλέκτωρ, αὐτός πού ἐκλέγει, εἶναι ὁ Θεός. Τί παράξενες στ᾿ ἀλήθεια ἐκλογές! Εἶναι θεϊκές ἐκλογές, δέν εἶναι ἀνθρώπινες.
  Γιά τήν πρώτη ἐκλογή, τήν προαιώνια, ὅπως χαρακτηρίζεται, μᾶς μιλάει ὁ ἀπ. Παῦλος σέ διάφορα σημεῖα τῶν Ἐπιστολῶν του. Ξεκινῶ ἀπό μιά μαρτυρία πού βρίσκουμε στήν πρός Ρωμαίους Ἐπιστολή στό κεφ. 8, στ. 28-30: «Οἴδαμεν δέ ὅτι τοῖς ἀγαπῶσι τόν Θεόν πάντα συνεργεῖ εἰς ἀγαθόν, τοῖς κατά πρόθεσιν κλητοῖς οὖσι». Γνωρίζουμε, λέγει ὁ Παῦλος, ὅτι σ᾿ ἐκείνους πού ἀγαποῦν τόν Θεό ὅλα βγαίνουν στό καλό. Τί μεγάλος λόγος! Ὅταν ἀγαποῦμε τόν Θεό, ὅλα θά βγοῦν γιά τό καλό. ῾Υγεία; Γιά τό καλό. Ἀρρώστια; Γιά τό καλό. Ἐπιτυχία; Γιά τό καλό. Ἀποτυχία; Γιά τό καλό. Μεγάλη ἀλήθεια. Φθάνει νά ἔχουμε καρδιά νά τήν πιστέψουμε καί νοῦ φωτισμένο νά τήν κατανοήσουμε. «Τοῖς ἀγαπῶσι τόν Θεόν πάντα συνεργεῖ εἰς ἀγαθόν»!
   Ποιοί εἶναι αὐτοί πού ἀγαποῦν τόν Θεό; «Τοῖς κατά πρόθεσιν κλητοῖς οὖσιν». Αὐτοί τούς ὁποίους ὁ Θεός καλεῖ μέ τήν πρόθεσή του, μέ τό σχέδιό του. «Ὅτι οὕς προέγνω, καί προώρισε συμμόρφους τῆς εἰκόνος τοῦ υἱοῦ αὐτοῦ, εἰς τό εἶναι αὐτόν πρωτότοκον ἐν πολλοῖς ἀδελφοῖς·  οὕς δέ προώρισε, τούτους καί ἐκάλεσε, καί οὕς ἐκάλεσε, τούτους καί ἐδικαίωσεν, οὕς δέ ἐδικαίωσε, τούτους καί ἐδόξασε». Ἐδῶ μᾶς πληροφορεῖ ὁ ἀπ. Παῦλος ὅτι ὁ Θεός σέ μιά ἐποχή κατά τήν ὁποία δέν εἴχαμε λάβει ὕπαρξη, δέν ὑπήρχαμε στή ζωή, ἀσχολήθηκε μ' ἐμᾶς, μᾶς εἶχε στήν πρόθεσή του, στό σχέδιό του, μᾶς διάλεξε νά γίνουμε οἱ ἐκλεκτοί του. Καί στή συνέχεια ἔκανε πάρα πολλά, ὥστε αὐτοί οἱ ἐκλεκτοί του, οἱ διαλεγμένοι προαιώνια, νά ἀνταποκριθοῦν στήν ἐκλογή τοῦ Θεοῦ καί νά γίνουν οἱ ἅγιοί του, ὁ λαός του, τά μέλη τῆς ἐκκλησίας του, οἱ ἀγαπητοί του.
  Σκέψου, ἀδελφέ μου: Ποῦ ἤσουν πρίν ἀπό χίλια χρόνια καί ποῦ θά εἶσαι μετά ἀπό χίλια χρόνια; Πρό ἀμνημονεύτων αἰώνων, πρίν ἀκόμη γίνει ὁ χρόνος, ἀλλά καί μετά ἀπό χιλιάδες χρόνια ἤσουν, εἶσαι καί θά εἶσαι στή σκέψη τοῦ Θεοῦ!
Προαιώνια, λοιπόν, ὁ Θεός μᾶς διάλεξε, μᾶς ἐξέλεξε, μᾶς ψήφισε· εἴμαστε οἱ ἐκλεκτοί του γιά τή σωτηρία καί γιά τήν αἰώνια βασιλεία του. ῞Οταν τό σκέπτεται κανείς αὐτό, μένει κατάπληκτος μέ τήν ἀγάπη τοῦ Θεοῦ...
  ῾Η δεύτερη ἐκλογή γίνεται στήν ἱστορία τοῦ κόσμου, ἐν χρόνῳ. Σ’ αὐτή τή δεύτερη ἐκλογή -καταπληκτικό κι αὐτό- ὁ ἴδιος ὁ Θεός γίνεται ἄνθρωπος. «῾Ο Θεός ἐπί γῆς ὤφθη καί τοῖς ἀνθρώποις συνανεστράφη». Ζῆ ἀνάμεσά μας ὁ θεάνθρωπος Κύριός μας καί τό ἔργο του δέν εἶναι τίποτε ἄλλο παρά τί; ᾿Απευθύνει κλήση, προσκλητήριο στούς ἐκλεκτούς: ᾿Εσᾶς ὅλους ἐγώ ὁ ἴδιος ὡς Θεός σᾶς διάλεξα καί τώρα ἦλθα γιά νά σᾶς καλέσω στή βασιλεία μου.
Ἀκοῦστε, ἀδελφοί μου, τό προσκλητήριο τοῦ Θεοῦ· «Δεῦτε πρός με πάντες οἱ κοπιῶντες καί πεφορτισμένοι, κἀγώ ἀναπαύσω ὑμᾶς» (Μθ 11,28). Τί μεγάλα λόγια! ᾿Ελᾶτε ὅλοι ἐσεῖς πού εἶστε κουρασμένοι, τσακισμένοι, πικραμένοι, χαροκαμένοι, νά σᾶς ἀναπαύσω. ᾿Ελᾶτε κοντά μου! Θυμηθεῖτε τήν καταπληκτική παραβολή τοῦ δείπνου, μέ τήν ὁποία ὁ Κύριος ἀπευθύνει τήν κλήση. ᾿Ελᾶτε, λέει, εἶναι ὅλα ἕτοιμα! Καί ἐμεῖς ἀκυρώνουμε τήν ἐκλογή τήν προαιώνια τοῦ Θεοῦ, τήν ποδοπατοῦμε, τήν ρίχνουμε στά σκουπίδια, ὅταν ἀρνούμαστε τήν πρόσκληση, τό κάλεσμα τοῦ Χριστοῦ.
  Γιά σκεφθεῖτε! Παίρνουμε ἕνα γράμμα, ἕνα τηλεγράφημα. Τόπος ἀποστολῆς: ὁ οὐρανός. ᾿Απευθύνεται σέ μένα, σέ σένα, στόν καθένα. Καί τί λέγει; ῎Ελα, ἐκλεκτέ μου, διαλεκτέ μου, ἀγαπημένε μου, ἔλα, σέ διάλεξα, εἶσαι ἡ νύμφη μου. Στό τηλεγράφημα ὑπογράφει: ῾Ο καλῶν Θεός.
  Σκεφθεῖτε ἕνα τέτοιο τηλεγράφημα νά ἔλθει στό γραμματοκιβώτιο μας! Τό στέλνει ὁ καλῶν Θεός, πού γίνεται ὁ νυμφίος μας. Κι ἐμεῖς ἀπαντοῦμε μέ τό δικό μας τηλεγράφημα. Τόπος ἀποστολῆς: ἡ γῆ. Προορισμός: ὁ οὐρανός, Πρός τόν Θεό. Βάζουμε τήν ὑπογραφή μας. Καί τί λέμε; «Δέν μέ παρατᾶς»! Τί φοβερό! ῎Ετσι εἶναι. «῎Εχε με παρῃτημένο». Δέν μέ παρατᾶς! «Ζεύγη βοῶν ἠγόρασα...». Προφάσεις ἐν ἁμαρτίαις.
  Καί συνεχίζει τό ἔργο του ὁ Χριστός μέ τήν Ἐκκλησία του καί τούς ἀποστόλους. ῾Ο Παῦλος λέγει· ἐμεῖς οἱ ἀπόστολοι ἔχουμε αὐτό τό σκοπό, νά καλλιεργήσουμε τήν πίστη τῶν ἐκλεκτῶν τοῦ Θεοῦ. Διαβάστε τό προοίμιο τῆς πρός Τίτον Ἐπιστολῆς: «Παῦλος, δοῦλος Θεοῦ, ἀπόστολος δέ ᾿Ιησοῦ Χριστοῦ κατά πίστιν ἐκλεκτῶν Θεοῦ καί ἐπίγνωσιν ἀληθείας τῆς κατ᾿ εὐσέβειαν». Θέλει οἱ ἐκλεκτοί τοῦ Θεοῦ, αὐτοί οἱ ὁποῖοι ἐκλέχθηκαν προαιώνια, νά πιστέψουν καί μέ τήν πίστη νά φθάσουν στήν ἐπίγνωση τῆς ἀληθείας, στήν πραγματική γνώση τῆς ἀληθείας καί στήν πραγματική εὐσέβεια. ῎Αν τώρα οἱ προαιώνια ἐκλεγμένοι ἀπό τόν Θεό δέν δέχονται τήν κλήση τοῦ Θεοῦ, τότε παύουν νά εἶναι οἱ ἐκλεκτοί τοῦ Θεοῦ. Καί ἔρχεται ἡ ἄλλη μαρτυρία πού λέει· «πολλοί κλητοί, ὀλίγοι δέ ἐκλεκτοί». Δέν εἶναι ὅλοι ἐκλεκτοί. Ὅσοι ἐξελέγησαν, ἄν δέν ἀνταποκρίνονται στήν κλήση τοῦ Χριστοῦ, δέν εἶναι ἐκλεκτοί. Μόνον ἐκεῖνοι πού ἀνταποκρίνονται μέ τήν πίστη, μέ τήν ἐπίγνωση τῆς ἀληθείας, μέ τή ζωντανή καί ἀληθινή εὐσέβεια, αὐτοί ὄντως δέχονται μιά δεύτερη ἐκλογή ἀπό τόν Θεό. Αὐτή εἶναι ἡ δεύτερη ψηφοφορία, μέ τήν ὁποία ἐν χρόνῳ, στήν ἱστορία μας, μᾶς ψηφίζει καί μᾶς ἐκλέγει ὁ Θεός.
  Δέν τελειώνουν ὅμως ἐδῶ οἱ ἐκλογές τοῦ Θεοῦ. Ὑπάρχει καί μία τρίτη ἐκλογή, γιά τήν ὁποία διαβάζουμε στήν ᾿Αποκάλυψη. Ἐκεῖ τό Πνεῦμα τό ἅγιο στέλνει ἑπτά ἐπιστολές πρός ἰσάριθμες ἐκκλησίες τῆς Μικρᾶς Ἀσίας. Ἀλλά τήν κάθε ἐπιστολή τήν κοινοποιεῖ καί τήν ἀπευθύνει σέ ὅλες τίς ἐκκλησίες. ῎Αν διαβάσατε τίς ἑπτά ἐπιστολές τῆς ᾿Αποκαλύψεως, θά θυμᾶστε στό τέλος κάθε ἐπιστολῆς ὑπάρχει ἡ φράση· «῾Ο ἔχων οὖς ἀκουσάτω τί τό Πνεῦμα λέγει ταῖς ἐκκλησίαις». ῞Οποιος ἔχει αὐτιά νά ἀκούσει τί τό Πνεῦμα λέγει στίς ἐκκλησίες... Σέ ὅλους μας δηλαδή ἀπευθύνονται οἱ ἐπιστολές αὐτές τοῦ Κυρίου.
  Στήν ἐπιστολή, λοιπόν, πρός τόν ἄγγελο τῆς ἐκκλησίας τῆς Περγάμου γράφει: «Τῷ νικῶντι δώσω αὐτῷ τοῦ μάννα τοῦ κεκρυμμένου». Εἶναι τό σῶμα καί τό αἷμα τοῦ Χριστοῦ, ἡ θεία Κοινωνία. Τήν δίνει ὁ Κύριος «τῷ νικῶντι», σ᾿ αὐτόν πού νικάει. Καί ποιός εἶναι αὐτός πού νικάει; Εἶναι αὐτός πού ἀγωνίζεται. ᾿Εδῶ, προσέξτε, ἔχουμε ἄλλο παράδοξο· ὅλοι οἱ ἀγωνιστές εἶναι νικητές! ᾿Εφόσον εἶσαι ἀγωνιστής, εἴτε νικήσεις εἴτε νικηθεῖς, εἶσαι νικητής. Οἱ μάρτυρες σφάχθηκαν. Δέν νικήθηκαν ὅμως. Εἶναι νικητές. Διότι ἡ θυσία, ὅπως ξέρουμε, δέν εἶναι συμφορά, δέν εἶναι καταστροφή. Εἶναι εὐλογία καί κέρδος μέγα. ῞Οπως ὁ κόκκος τοῦ σίτου, λέγει ὁ Χριστός, «ἐάν μή πεσών ἐπί τήν γῆν ἀποθάνῃ, αὐτός μόνος μένει, ἐάν δέ ἀποθάνῃ, πολύν καρπόν φέρει». ῎Ετσι ὁ καθένας πού θυσιάζεται στόν ἀγώνα, δέν σβήνει, δέν χάνεται. Εἶναι νικητής...
   Ἐπιπλέον δίνει ὁ Κύριος στόν νικητή καί ἕνα ἄλλο δῶρο: «δώσω αὐτῷ ψῆφον λευκήν, καί ἐπί τήν ψῆφον ὄνομα καινόν γεγραμμένον, ὅ οὐδείς οἶδεν εἰ μή ὁ λαμβάνων». Τί μεγάλα λόγια! Τί νοήματα, τί μεγαλεῖα, τί τροφή προσφέρουν, ἀδέλφια μου! Δοξασμένο τό ὄνομα τοῦ Κυρίου καί τοῦ ἁγίου Πνεύματος πού μᾶς χάρισε στήν Ἐκκλησία αὐτούς τούς μεγάλους θησαυρούς. Λοιπόν, θά «δώσω αὐτῷ ψῆφον λευκήν». Εἴδατε καί σήμερα, ἄν ἕνας καταψηφισθεῖ, λέμε «τόν μαύρισαν». Στήν ἀρχαιότητα δέν χρησιμοποιοῦσαν ψηφοδέλτια, ἀλλά ἔρριχναν στήν κάλπη ἄσπρα πετραδάκια γιά ἐκείνους πού ἤθελαν νά ψηφίσουν καί μαῦρα γιά ἐκείνους πού ἤθελαν νά καταψηφίσουν. Μετά μετροῦσαν πόσα μαῦρα, πόσα ἄσπρα καί ἀνάλογα γινόταν ἡ ἐκλογή ἤ ἡ καταψήφιση. ᾿Εγώ, λοιπόν, λέγει ὁ Κύριος, τούς νικητές θά τούς ψηφίσω· θά ρίξω λευκή ψῆφο στούς δικούς μου, στούς ἐκλεκτούς. Αὐτοί ἐξελέγησαν προαιώνια ἀπό τήν ἀγάπη τοῦ Θεοῦ καί ἀνταποκρίθηκαν στήν κλήση πού τούς ἀπηύθυνε ὁ Χριστός καί ἔτσι μέ τήν ἀνταπόκριση στήν κλήση ἔγιναν ἐκλεκτοί γιά δεύτερη φορά, βεβαιωμένοι ἐκλεκτοί. Πρῶτα ἦταν ἐκλεκτοί μόνο ἀπό τόν Θεό. ᾿Αλλά μετά ἔγιναν ἐκλεκτοί καί μέ τή διάθεση τοῦ ἑαυτοῦ τους, μέ τή συνεργασία τους μέ τόν Θεό.
 ᾿Εάν λοιπόν μέχρι τέλους, τρεφόμενοι μέ τό μάννα τό κεκρυμμένο, μέ τή θεία τροφή καί μέ τόν λόγο τοῦ Θεοῦ μείνουμε ζωντανά καί σταθερά μέλη τῆς Ἐκκλησίας τοῦ Χριστοῦ, τότε στήν ἄλλη ζωή, στόν οὐρανό ὁ Κύριος θά κάνει τήν τελευταία ψηφοφορία, τήν τρίτη ψηφοφορία, τήν τρίτη ἐκλογή καί θά μᾶς χαρίσει ψῆφον λευκήν.
  Κύριε, προαιώνια μᾶς ἀγάπησες καί μᾶς ἐξέλεξες... Σέ παρακαλοῦμε, σέ ἱκετεύουμε· Βοήθησέ μας νά μείνουμε πιστοί στήν κλήση, ἄξιοι τῆς ἐκλογῆς καί νά περπατοῦμε καί νά ζοῦμε ἀξίως αὐτῆς τῆς κλήσεως σέ ὅλη μας τή ζωή, ὥστε νά ἀξιωθοῦμε μιά μέρα νά βρεθοῦμε εὐάρεστοι ἐνώπιόν σου στή βασιλεία τῶν οὐρανῶν, στόν οὐράνιο νυμφῶνα σου, γλυκύτατε Κύριέ μας. ᾿Αμήν.

Στέργιος Ν. Σάκκος
(ἀπομαγνητοφωνημένη ὁμιλία)

 Δίκαια χαρακτηρίσθηκαν οἱ ἅγιοι Τρεῖς Ἱεραρχες ὡς οἱ κήρυκες τῆς ἐλπίδας. Στά ὑπέροχα συγγράμματά τους βρίσκουμε πλῆθος ἀναφορές σ᾽ αυτό τό θέμα πού εἶναι τόσο ἐπίκαιρο καί ἀναγκαῖο γιά τόν σημερινό ἄνθρωπο, ὁ ὁποῖος βιώνει τήν ἀνασφάλεια καί πολιορκεῖται ἀπό τήν ἀπελπισία. Ἄς δώσουμε τόν λόγο στή φωτισμένη πένα τους γιά νά μᾶς στηρίξουν στή μόνη «ζῶσαν ἐλπίδα» τοῦ κόσμου, τόν Κύριο Ἰησοῦ Χριστό.
 

Μακάριος ἐκεῖνος πού ἀπομακρύνθηκε ἀπό κάθε ἐλπίδα αὐτοῦ τοῦ κόσμου καί στηρίζει τήν ἐλπίδα του μόνο στόν Θεό... Δέν δέχεται τήν ἀμφιταλάντευση ὁ Θεός οὔτε καταδέχεται ὁ Κύριος νά παραχωρήσει ὁλόκληρη τή δική του βοήθεια σ᾽ ἐκεῖνον πού ἄλλοτε ἐλπίζει στά χρήματα καί στήν ἀνθρώπινη δόξα καί στήν κοσμική δύναμη, κι ἄλλοτε προβάλλει αὐτόν (τόν Θεό) ὡς ἐλπίδα του. Πρέ­πει ἀληθινά νά ἐπαναπαύεσαι στή βοήθεια τοῦ Θεοῦ (Μ. Βασιλείου, Εἰς Ἠσαΐαν 10 PG 30,549C-D).

Σέ κάθε ἐγχείρημά σου νά προηγεῖται ἡ πίστη στόν Θεό καί μαζί της νά ἀκολουθεῖ ἡ καλή ἐλπίδα... Ἡ προσπάθεια τῶν ἀνθρώπων γιά τά καλά δέν πρόκειται νά φθάσει στό τέλος χωρίς τή βοήθεια τοῦ Θεοῦ. Οὔτε καί ἡ χάρη τοῦ Θεοῦ θά ἔλθει σ᾽ ἐκεῖνον πού δέν προσπαθεῖ. Εἶναι ἀνάγκη νά συνυπάρχουν καί τά δύο, ἡ ἀνθρώπινη προσπάθεια καί ἡ διά τῆς πίστεως συμμαχία μέ τόν Θεό, γιά νά ὁλοκληρωθεῖ ἡ ἀρετή (Μ. Βασιλείου, Ἀσκητικαί διατάξεις 1• ΕΠΕ 10,472).

Ἡ ἐλπίδα εἶναι αὐτή πού κάνει τή χαρά συγκάτοικο στήν ψυχή τοῦ γενναίου (Μ. Βασιλείου, Περί εὐχαριστίας 3• ΕΠΕ 6,86).

 Ὁ Θεός ὁ ἅγιος ὑπόσχεται σ᾽ ἐκείνους πού ἐλπίζουν σ᾽ Αὐτόν τή διέξοδο ἀπό κάθε θλίψη... Ἔτσι, λοιπόν, κι ἐμεῖς, ἐνῶ ἔχουμε φθάσει στό ἔσχατο ὅριο τῶν κακῶν, δέν ἐγκαταλείπουμε τήν ἐλπίδα στόν Θεό, ἀλλά παρατηροῦμε γύρω παντοῦ, γιά  νά δοῦμε τή βοήθειά του (Μ. Βασιλείου, Ἐπιστολή 242• ΕΠΕ 2,26).

Εἶναι μεγάλη ἡ δύναμη τῆς ἐλπίδας πού στηρίζεται στόν Κύριο. Εἶναι φρούριο ἄπαρτο, κάστρο ἀκαταμάχητο, συμμαχία ἀκατανίκητη, λιμάνι γαλήνιο, πύργος ἀπόρθητος, ὅπλο ἀήττητο, δύναμη ἀκατάβλητη, πού καί μέσα στά ἀδιέξοδα βρίσκει διέξοδο (Ἰω. Χρυσοστόμου Εἰς Ψαλμόν,10• ΕΠΕ 5,516).

Ὅπως ἡ περικεφαλαία περιβάλλοντας τό κεφάλι σώζει τό πιό καίριο ἀπό τά ὄργανα τοῦ σώματός μας, ἔτσι καί ἡ ἐλπίδα δέν ἀφήνει τόν νοῦ νά πέσει σέ σφάλμα, ἀλλά τόν κρατᾶ ὀρ­θό (Ἰω. Χρυσοστόμου, Εἰς Θεσσαλονικεῖς 9,4• ΕΠΕ 22,536).

Τότε ἰδιαίτερα ἰσχύει ἡ ἐλπίδα, ὅταν ἐνῶ τά βλεπόμενα ὁδηγοῦν σέ ἀπόγνωση, ἐκείνη ἐμπνέει θάρρος γιά τό μέλλον (Ἰω. Χρυσοστόμου, Εἰς Ψαλμόν, 142• ΕΠΕ 7,380).

Πολλά ὑποφέρουμε, ἀλλά ἔχουμε μεγάλες ἐλπίδες. Ἀντιμετωπίζουμε κινδύνους καί ἐπιβουλές, ἀλλά ἔχουμε ἐκεῖνον πού μᾶς σώ­ζει. Δέν εἶναι ἄνθρωπος ἀλλά Θεός. (Ἰω. Χρυσοστόμου, Εἰς Α΄ Τιμόθεον, 1,2• Ε.Π.Ε. 23,124).

Ἡ πιό μεγάλη βοήθεια γιά ἐκείνους πού δυστυχοῦν εἶναι ἡ ἐλπίδα τῆς μεταβολῆς καί τό καλύτερο στό ὁποῖο προσβλέπουν τά μάτια τους. (Γρηγορίου Θεολόγου, Λόγος ΣΤ΄, 16• ΕΠΕ 1,262).

Περισσότερο σέ σένα, Χριστέ μου, στηρίζω τό θάρρος μου παρά στούς ἀγῶνες τῆς ζωῆς μου. (Γρηγορίου Θεολόγου, Ποιήματα ΟΣΤ΄, ΕΠΕ 10,396).