Ὁ κύριος συντελεστής τῆς ἀνάκτησης τῆς Κωνσταντινουπόλεως ἀπό τούς Φράγκους (1261) καί τῆς ἐπανασύστασης τῆς Βυζαντινῆς Αὐτοκρατορίας εἶναι ὁ Ἰωάννης Βατάτζης. Ὁμόφωνα οἱ ἱστορικοί ὑπογραμμίζουν πώς μέ τήν ἐσωτερική κι ἐξωτερική του πολιτική δημιουργοῦσε τίς προϋποθέσεις καί προετοίμαζε τό ἔδαφος γιά τήν παλινόρθωση τοῦ Βυζαντίου.
  Γιά τή γενναιότητα καί τό ἦθος τοῦ ἀνδρός ἀξίζει νά μνημονεύσουμε τήν ἐξαιρετική ἐπιστολή του πρός τόν Πάπα Γρηγόριο Θ΄, τήν ὁποία διασώζει ὁ καθηγητής τῆς Ἱστορίας Ἀπ. Βακαλόπουλος στό βιβλίο του «Πηγές Ἱστορίας τοῦ Νέου Ἑλληνισμοῦ». Ὁ Πάπας ἀπαιτεῖ ἀπό τόν αὐτοκράτορα τῆς Νικαίας νά μή διεκδικεῖ τήν Κωνσταντινούπολη ἀπό τόν Φράγκο ἡγεμόνα, πού τήν κατέχει ἀπό τό 1204 Ἐκπλήττεται ὁ Ἰ. Βατάτζης καί μέ φρόνημα ἀδούλωτο τοῦ ἐπισημαίνει: «... Ἀπαιτεῖς νά μήν ἀγνοοῦμε τά προνόμιά σου. Κι ἐμεῖς ἔχουμε τήν ἀντίστοιχη ἀπαίτηση νά δεῖς καί νά ἀναγνωρίσεις τό δίκαιό μας ὅσον ἀφορᾶ τήν ἐξουσία μας στό κράτος τῆς Κωνσταντινουπόλεως, πού ἀρχίζει ἀπό τά χρόνια τοῦ Μεγάλου Κωνσταντίνου, ἔζησε ἐπί χίλια χρόνια κι ἔφθασε μέχρι καί τή δική μας βασιλεία... Οὐδέποτε θά παύσουμε νά ἀγωνιζόμαστε καί νά πολεμοῦμε κατά τῶν κατακτητῶν τῆς Κωνσταντινουπόλεως. Θά ἀσεβούσαμε καί πρός τούς νόμους τῆς φύσεως καί πρός τούς θεσμούς τῆς πατρίδος καί πρός τούς τάφους τῶν πατέρων μας καί πρός τούς ἱερούς ναούς τοῦ Θεοῦ, ἄν δέν ἀγωνιζόμασταν γι᾽ αὐτά μέ ὅλη μας τή δύναμη... Ἔχουμε μαζί μας τόν δίκαιο Θεό, πού βοηθεῖ τούς ἀδικουμένους καί ἀντιτάσσεται στούς ἀδικοῦντας...». Καί νά σκεφθεῖ κανείς πώς αὐτά τά λόγια τά ἀπευθύνει ἕνας βασιλιάς -πού βρίσκεται σέ μειονεκτική, ταπεινωτική θέση- πρός τόν «πλανητάρχη» τῆς ἐποχῆς ἐκείνης! Δέν μπορεῖς νά μή θαυμάσεις τό πνευματικό ἀνάστημα αὐτοῦ τοῦ Κυβερνήτη, τήν ἐθνική του περηφάνια κι ἀξιοπρέπεια.
  Στό σημεῖο αὐτό ὁ πολιτικός ἐπιστήμονας Κωνσταντῖνος Χολέβας κάνει ἕνα ἐνδιαφέρον σχόλιο: «Ἄν ἀντικαταστήσουμε τή λέξη "Πάπας" μέ τή λέξη "τρόικα" καί τή λέξη "Κωνσταντινούπολη" μέ τή λέξη "ἐθνική κυριαρχία", κατανοοῦμε ποιά ἀπάντηση ἐπιβάλλεται νά δίνουν οἱ ἑκάστοτε κυβερνῆτες μας σέ προκλητικές ἀπαιτήσεις τῶν διαφόρων δανειστῶν μας. Τό ὅτι δανειζόμαστε δέν σημαίνει ὅτι πρέπει νά δώσουμε "γῆν καί ὕδωρ" ἐξευτελιζόμενοι ἐθνικά. Ὁ Ἰωάννης Βατάτζης διοικοῦσε ἕνα καθημαγμένο τμῆμα τοῦ ἡττημένου τότες Ἑλληνισμοῦ, ἀλλά ἀπήντησε μέ θαυμαστή παρρησία στόν πανίσχυρο Πάπα. Τιμώντας τή μνήμη του στίς 4 Νοεμβρίου, ἄς διδαχθοῦμε ἀπό τό ἦθος του».
  Τό τίμιο σῶμα τοῦ εὐσεβῆ αὐτοκράτορα ἐνταφιάστηκε στό μοναστήρι τοῦ Σωτῆρος Χριστοῦ, πού εἶχε κτίσει ὁ ἴδιος καί τό ὀνόμασε Σώσανδρα. Ὕστερα μέ ἀποκάλυψη ὁ ἴδιος ὁ Ἰωάννης ζήτησε νά μετακομισθεῖ τό λείψανό του στή Μαγνησία τῆς Μ. Ἀσίας. Ὅταν ὅμως ἄνοιξαν τόν τάφο, μιά γλυκειά εὐωδιά ξεχύθηκε παντοῦ, σάν νά εἶχε ἀνθίσει κῆπος ἀρωματικός καί εὐωδιαστός. Ὁ νεκρός φαινόταν νά κάθεται ἐπάνω σέ βασιλικό θρόνο, δίχως νά ἔχει καμιά ἀλλοίωση, καμιά δυσωδία ἤ κάποιο ἄλλο σημεῖο πού νά δείχνει πώς εἶναι νεκρός. Ἑπτά χρόνια ἦταν μέσα στόν τάφο, κι ἔμοιαζε σάν ζωντανός· τό χρῶμα τοῦ σώματός του ἦταν ὅπως κάθε φυσιολογικοῦ ζωντανοῦ ἀνθρώπου. Κι αὐτά ἀκόμη τά ροῦχα του φυλάχτηκαν ἀδιάφθορα κι ἔμοιαζαν σάν νά εἶχαν πρόσφατα ραφτεῖ, σημειώνει στόν Συναξαριστή του ὁ ἅγιος Νικόδημος ὁ Ἁγιορείτης. Ἀπό τότε τό τίμιο λείψανό του ἔκανε πολλά θαύματα, γιατρεύοντας ἀρρώστιες, διώχνοντας δαίμονες καί θεραπεύοντας διάφορα παθήματα. Λίγα χρόνια μετά τό θάνατό του ἡ Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία μας τόν κατέταξε στό ἁγιολόγιό της καί τόν γιορτάζει στίς 4 Νοεμβρίου, τή μέρα τῆς κοίμησής του. Στή Μαγνησία, ὅπου καί τό ἄφθαρτο λείψανό του, χτίστηκε ναός στό ὄνομά του καί ἕνας ναΐσκος στό Νυμφαῖο. Ἰδιαίτερα τιμᾶται καί σήμερα μέ κάθε λαμπρότητα ὡς τοπικός ἅγιος στήν πατρίδα του, στό Διδυμότειχο.
  Μετά τή μικρασιατική καταστροφή (1922) κανείς δέν γνωρίζει τί ἀπέγινε ἡ ἐκκλησία στή Μαγνησία καί κατά συνέπεια καί τό ἄφθαρτο λείψανο τοῦ ἁγίου βασιλιᾶ. Διάφοροι θρύλοι τόν θέλουν νά βρίσκεται κάπου μαρμαρωμένος, ὥσπου μιά μέρα θά ξαναζωντανέψει καί θά λευτερώσει τήν Πόλη ἀπό τόν τουρκικό ζυγό.
   Ὁ καθηγητής τῆς βυζαντινῆς ἱστορίας τοῦ Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν Κωνσταντῖνος Ἄμαντος (1874-1960) σημειώνει γιά τόν Ἰ. Βατάτζη ὅτι «ὑμνήθη καί ζῶν καί μετά θάνατον ὡς οὐδείς ἴσως ἄλλος αὐτοκράτωρ τοῦ Βυζαντίου». Κι ἀκόμη, ὅταν ἡ Βουλή τῶν Ἑλλήνων ζήτησε ἀπό τόν μεγάλο αὐτόν βυζαντινολόγο νά προτείνει ἕναν βυζαντινό αὐτοκράτορα γιά ν᾽ ἀναρτηθεῖ στή Βουλή τό πορτραῖτο του, ἐκεῖνος πρότεινε τόν ἅγιο Ἰωάννη Δούκα Βατάτζη τόν Ἐλεήμονα (βλ. φυλλ. 796), γιά νά ᾽ναι πρότυπό τους καί νά τούς φωτίζει.
 Αἰωνία ἡ μνήμη τοῦ ἁγίου αὐτοκράτορα τοῦ Βυζαντίου, Ἰωάννου Γ΄ Δούκα Βατάτζη. Στούς χαλεπούς καιρούς πού ζοῦμε καθώς ἡ πατρίδα μας διέρχεται πνευματική, ἠθική καί οἰκονομική κρίση, ἄς ἐπικαλούμαστε τίς θερμές πρεσβεῖες του.