Β´  ΙΔΕΟΛΟΓΙΚΟ ΥΠΟΒΑΘΡΟ
ΤΗΣ ΤΟΥΡΚΙΚΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ

Ὁ Μουσταφά Κεμάλ προβάλλεται στήν ἐπίσημη τουρκική ἱστορία ὡς ἡ στρα­τιωτική ἰδιοφυΐα, πού ἔθεσε τέλος στό Χαλιφάτο καί ἵδρυσε τή σύγχρονη Τουρκική Δημοκρατία τό 1923. Ὁ Κε­μάλ προχώρησε σέ μεταρρυθμίσεις μέ τήν ὑ­ποστήριξη τοῦ τουρκικοῦ λαοῦ, πού τόν ἔβλεπε ὡς λυτρωτή μετά τίς τα­λαιπωρίες πού πέρασε στή διάρκεια τῶν πο­λέ­μων τῆς περιόδου 1912-1923. Ἔτσι δημιουργήθηκε πρόσφορο ἔδαφος γιά τή διάδοση τῶν κεμαλικῶν ἐθνικιστικῶν ἰδεῶν, οἱ ὁ­ποῖες εἶχαν ἤδη ἐ­πηρεάσει τούς κύκλους τῶν διανοουμένων. Σ’ αὐτό συνετέλεσε καί ἡ ἴδια ἡ προσωπικότητα τοῦ Κεμάλ Ἀτατούρκ, ὁ ὁποῖος συγκέντρωνε τά βασικά χαρακτηριστικά τά ὁποῖα ἐκτιμοῦ­σαν οἱ Τοῦρκοι: πολεμική ἀνδρεία, ὀρ­γανω­τική ἱκανότητα¹ κ.τ.λ. Ὁ Κεμάλ ὁραματιζόταν ἕνα ὁμοιογενές νέο τουρκικό κράτος. Οἱ μή μουσουλμανικοί πληθυσμοί, καί ἰδιαίτερα οἱ χριστιανοί, θεωρήθηκαν ἐ­χθροί τοῦ νέου κα­θεστῶτος καί ξένα σώ­ματα, τά ὁποῖα ἔ­πρεπε νά ἀποβληθοῦν. Οἱ χριστιανοί πο­λύ δύσκο­λα θά ἐκ­τουρ­κίζονταν καί γε­νικότερα δέν ἦταν «κα­τάλ­λη­λο ὑλικό» στήν προσπάθεια δη­μιουρ­­γίας ἑνός ἀπόλυτα ἐθνικοῦ κράτους. Θύμα­τα αὐτῆς τῆς πολιτικῆς ὑ­πῆρ­ξαν οἱ Ἕλ­ληνες τῆς Μικρᾶς Ἀσίας. Δέν ἔγινε ὅμως τό ἴδιο μέ τούς μή τουρκόφωνους μουσουλμανικούς πληθυσμούς (Κούρ­­δους, Καυκάσιους, Ἄ­ραβες κ.τ.λ.), πού θεωρήθηκαν μέλη τῆς «ἑνωμένης» τουρ­κικῆς κοινότητας². Γιά τόν Κεμάλ τά βασικά γνωρίσματα τοῦ τουρκι­κοῦ ἔ­θνους ἦταν τά ἑξῆς: 1. Πολιτική ἑνότητα, 2. γλωσ­σική ἑνότητα, 3. ἐ­δαφι­κή ἑνότη­τα, 4. ἑνότη­τα καταγωγῆς καί ριζῶν, 5. κοινή ἱστορία καί 6. κοινή ἠθική³.
Ὁ Κεμάλ ἀπό τήν ἀρχή τῆς διοίκησής του προσπάθησε συστηματικά ὁ τουρκικός ἐθνικισμός νά εἰσχωρήσει σι­γά-σιγά στήν ψυχή καί στόν νοῦ ὅλων τῶν πολι­τῶν. Αὐτό θά διασφάλιζε τήν ἀφοσίωση στό νέο καθεστώς. Γιά τόν σκοπό αὐτό χρησιμοποίησε βασικούς κρατικούς θεσμούς, ὅπως τό ἐκπαιδευτικό σύστημα καί τόν στρατό. Ὁ Ἀτατούρκ ἔβλεπε τήν ἱστορία ὡς ἕνα χρήσιμο ἐργαλεῖο, τό ὁ­ποῖο μποροῦσε νά διαμορφωθεῖ σύμφωνα μέ τίς ἀνάγκες καί νά χρησιμο­ποιηθεῖ ἀνάλογα⁴. Μέ βάση αὐτή τήν ἄπο­ψη παρουσιάστηκε ἡ «Τουρκική Ἱστορική θέ­ση» στό Α´ Συνέδριο Ἱστορίας στήν Ἄ­γκυ­ρα τό 1932, πού ἦταν μία ἀντίδραση ἐ­ναντίον τῆς ἐπικρατούσας ἀντίληψης στήν Εὐρώπη ὅτι οἱ Τοῦρκοι εἶναι μία κατώτερη φυλή. Γιά τά συμπεράσματα τοῦ Συνεδρίου ὁ καθηγητής καί ἱστορικός Σ. Βρυώνης γράφει: «...τά παραπά­νω βασικά θέματα, μαζί μέ πολλά ἄλλα, ὑπῆρξαν ἀ­ποτέλεσμα ἐμπεριστατωμένης ἐπεξεργασίας, κατά τρόπο σίγουρα ἐφευρετικό, στερούμενα παντε­λῶς ἐπιστημονικοῦ πνεύ­ματος καί μεθόδου...». Δηλαδή αὐ­θαίρετα συμπεράσματα πού ἐξυπηρετοῦ­σαν τή συγκρότηση τῆς Τουρκίας ὡς ἔ­θνος-κράτος. Οἱ ἀπόψεις τῶν Τούρκων γιά τήν Ἱστορία προκάλεσαν τούς ἱστορικούς τῆς Δύ­σης. Οἱ αὐ­θαί­ρε­τες καί ἀτεκμηρίωτες ἀπόψεις τῶν Τούρκων γιά τήν ἐθνική τους ἱστορία χαρακτη­ρίστηκαν καί­ρια ὡς «ἕνα πραξικόπημα στήν Ἱστoρία» ἀ­πό τόν γάλλο ἱ­στορικό καί ἐρευνη­τή Etienne Copeaux.
Ἀπό τή δεκαετία τοῦ 1930 ἡ ἐθνι­κι­στική κεμαλική προπαγάνδα ἔχει ὡς κύ­ριο σύνθημα τή φράση «ἡ Τουρκία στούς Τούρκους». Σέ ὅλη τή χώρα κυριάρχησαν συνθήματα τοῦ Κεμάλ, ὅπως «Τί εὐτυχία νά λέγομαι Τοῦρκος!», πού εἶναι ἀναρτη­μέ­νο μέχρι σήμερα μαζί μέ τήν προτομή καί τήν ἀπεικόνιση τοῦ Κεμάλ Ἀτατούρκ σέ ὅλα τά σχολεῖα, τούς στρατῶνες, τούς δήμους καί τούς δημόσιους χώρους τῆς Τουρκίας, μαζί μέ ἄλλα συνθήματα ἀπό τούς λόγους τοῦ Κεμάλ. Θεματοφύλακας τῆς πολιτικῆς κληρονομιᾶς τοῦ κεμαλισμοῦ ὁρίστηκε ὁ στρατός.
Τά σχολεῖα τῆς χώρας ἀνέλαβαν τήν εὐθύνη τοῦ πολιτικοῦ καί ἰδεολογικοῦ προσανατολισμοῦ τῆς τουρκικῆς νεολαί­ας. Ὅλα τά πολιτικά κόμματα στήν Τουρκία πάντα συμφωνοῦσαν μέ τούς βασι­­- κούς σκοπούς τῆς ἐκπαίδευσης, ἐφόσον στόχευαν στήν ἀνάπτυξη τοῦ «πα­τριω­τι­κοῦ αἰσθήματος τῶν μαθη­τῶν». Αὐτό ἐ­πιτυγχάνεται ἐπίσημα μέσῳ τῶν μαθη­μά- των τῆς Ἀγωγῆς τοῦ Πολί­τη, τῆς Ἱστορίας καί τῆς Μητρικῆς Γλώσσας, ἀλλά καί ἀνεπίσημα μέσῳ τῆς συμμετοχῆς τῶν μαθητῶν σέ δραστηριότητες γιά τόν ἑορτασμό ἐθνικῶν ἐ­πετείων κ.τ.λ.5. Ἀ­κόμη ὁ στρατός καί ἡ ὑποχρεωτική στρατιωτική θητεία ἀ­ποτέλεσαν σημαντικό ὄργανο γιά τήν ἐκ­παίδευση τῆς νεολαίας ἀναφορικά μέ τίς ἐθνικές ἀξίες ἀλλά καί τόν ἐγγραμματισμό τῶν ἀναλφάβητων χωρικῶν⁶.
Ὁ γάλλος ἱστορικός καί ἐρευνητής E. Copeaux, συντάκτης τῆς πιό γνω­στῆς ἔ­ρευνας διεθνῶς πού ἀφορᾶ στά τουρκικά σχολικά ἐγχειρίδια καί ἀποτελεῖ τή διδακτορική του διατριβή, ἀναφέρεται στήν εἰ­κόνα τῶν Ἑλλήνων, Ἀρμενίων, Ἀράβων κ.τ.λ., ὅπως προκύπτει μέσα ἀ­πό τά τουρ­κικά σχολικά ἐγχειρίδια τῆς περιόδου 1931-1993. Τά βασικά συμπεράσμα­τα τοῦ ἐρευνητῆ εἶναι ὅτι τά σχολικά ἐγ­­χειρίδια τῶν διαφόρων μαθημά­των στήν Τουρκία δέν σημείωσαν σημαντικές βελτιώσεις ἐ­δῶ καί δεκαετίες, ἀλλά, ἀντίθε­τα, βασίζο­νται σέ μία ἐθνικιστική ἰδεο­λο­γία, χρη­σι­­μοποιώντας μία ἀνάλογη φρασεολογία⁷.
Πολύ σοβινιστικές θεωροῦνται οἱ ἐ­νέργειες τῆς ἐπίσημης πολιτικῆς ἡγεσίας σέ βάρος τῶν μή μουσουλμανικῶν μειονοτήτων (Ἑλλήνων, Ἀρμενίων, Ἑ­βραίων κ.τ.λ.). Ὁ κεμαλικός ἐθνικισμός υἱοθέτησε μία σειρά ἀπό μέτρα μέ σκο­πό τήν ὁλοκληρωτική ἐκδίωξή τους ἀπό τήν Τουρκία ἤ τήν ἀφομοίωσή τους. Τό ἀποκορύφωμα αὐτῶν τῶν προσπαθειῶν ὑπῆρξαν ὁ Φό­ρος Περιουσίας τό 1942, τά Σεπτεμ­βρι­ανά τό 1955, οἱ ἀπελάσεις τό 1964. Τά συγκεκριμένα συμβάντα φανερώνουν τή δυσπιστία τῆς ἐπίσημης κεμαλικῆς ἡγεσίας ἀ­πέναντι στίς μειονότητες καί τήν ἐπιθυμία της ν᾽ ἀπαλλαγεῖ ὁριστικά ἀπό αὐτές. Με­τά τόν θάνατο τοῦ Κεμάλ, ἀποστολή τοῦ τουρκικοῦ ἐθνικισμοῦ ἦταν ἡ δημιουργία τοῦ κοσμικοῦ, ἐθνικιστικοῦ πολίτη, δηλα­δή τοῦ Homo Kemalicus. Τό ἀποτέλεσμα ἦταν νά δη­­μιουργηθεῖ ὁ πολίτης ὁ ὁποῖος ἔχει κυρίως καθήκοντα ἀπέναντι στό κράτος καί ὄχι δικαιώμα­τα.
Ὁ συλλογικός ἐθνικισμός, προκειμένου νά δημιουργήσει ἕνα ἔθνος, ὁδη­γή­θη­κε στή νομιμοποίηση τοῦ ὁλοκλη­ρω­­τι­κοῦ κράτους μέ τή δικαιολογία ὅτι ἡ τουρ­κική κοινωνία ἀπειλεῖται ἄμεσα ἀπό ἐσωτερικούς καί ἐξωτερικούς κινδύνους⁸. Γι’ αὐτό τόν λόγο ἦταν ἀναγκαῖο νά ἐλεγ­­χθοῦν οἱ ἐσωτερικές διαφωνίες. Ὅ­μως, τε­λικά δέν ἐπιτεύχθηκε ἡ πολυπόθητη ἐ­θνική ἑνότητα μέσῳ τῆς ὁμογενοποίησης. Οἱ τοῦρ­κοι ἰσλαμιστές δέν ἀφο­­μοιώ­θηκαν ἀπό τό τουρκικό κοσμικό κράτος, ἀντίθετα γιγαντώθηκαν καί κυβερ­νοῦν στήν Τουρκία τά τελευταῖα 25 χρόνια. Οἱ Κοῦρδοι δέν ἀφομοιώθηκαν ἀπό τόν τουρ­κικό ἐθνικισμό καί ὁ ἐκδημοκρατισμός τῆς τουρκικῆς κοι­νωνίας δέν προ­χώ­ρησε.
Ἡ σημερινή Τουρκία εἶναι μία χώρα ἀντιφάσεων, ὅπου συνυπάρχουν ἡ πρόοδος καί ἡ ὀπισθοδρόμηση, ὁ ἐξευρωπαϊσμός καί ἕνα ἰσχυρό ἰσλαμιστικό κί­­­νημα, ὁ αὐταρχισμός καί οἱ προσπάθειες γιά ἐκ­δημοκρατισμό. Ἀκόμη παρατηροῦ­νται ἔ­ντονες οἰκονομικές καί κοινωνικές ἀνι­σό­τητες στήν τουρκική κοινωνία, ἡ ὁποία πλήττεται ἀπό τίς ἐπιπτώσεις τῆς ἀνεργίας, τοῦ πολύ ὑψηλοῦ πληθωρισμοῦ, τῆς ἀστυφιλίας καί τῆς μετανάστευσης. Τέ­λος, δέν ὑ­πάρχει ἐλευθερία τοῦ λόγου στήν Τουρκία, ἐφόσον ὅσοι δημοσιογράφοι -καί ὄχι μόνον- ἀσκοῦν κριτική στόν Ἐρντογάν, σύντομα καταλήγουν στή φυλακή.

Γ. Κυρίζογλου

1. Rustow, 1968 - E.I. Τσιανάκα, 2012.
2. Poulton, 2000 - Ε.Ι. Τσιανάκα, 2012.
3. Tezcan,1989.
4. Σ. Βρυώνης, 1993, 85.
5. Ε.Ι. Τσιανάκα, 2012.
6. Poulton, 2010.
7. Copeaux, 1998.
8. Κουρκτσού, 2001.