«Μνήμη τοῦ λαοῦ μου σέ λένε Πίνδο καί σέ λένε Ἄθω.
……………….
Τά θεμέλιά μου στά βουνά
καί τά βουνά σηκώνουν
οἱ λαοί στόν ὦμο τους
καί πάνω τους ἡ μνήμη καίει
ἄκαυτη βάτος!»
(Ὀδ. Ἐλύτη, «Ἄξιόν ἐστι»)
Σκαρφαλώνοντας στά ἀετοράχια τῆς Πίνδου, πού «θαρρεῖς τ’ ἀστέρια φιλοῦνε», συναντᾶ κανείς γαντζωμένο στά 1.728 μέτρα σέ μία ἐκπληκτική τοποθεσία μέ ἀπεριόριστη θέα στό ὄρος Λύγκος, μεταξύ τῶν κοινοτήτων Φιλιππαῖοι καί Σαμαρίνα Γρεβενῶν, τό ἐντυπωσιακό Μνημεῖο τῆς Ἀννίτσας. Τό ὕψωμα αὐτό κατά τίς ἐπιχειρήσεις τοῦ ἑλληνοϊταλικοῦ πολέμου τό 1940 χρησιμοποιήθηκε ὡς βάση ἐξορμήσεως τῶν ἐπιτιθέμενων ἑλληνικῶν τμημάτων. Στό ἀναθηματικό σύμπλεγμα δεσπόζει ὁ πανύψηλος μαρμάρινος λευκός σταυρός, πού βρίσκεται στήν κορυφή, γιά νά θυμίζει τό πέρασμα τοῦ ἁγίου Κοσμᾶ ἀπό τήν περιοχή αὐτή, τή διδαχή του, καθώς καί τήν προφητεία του: «Τό κακόν θά ἔλθῃ μέχρι τόν Σταυρόν καί δέν θά μπορέσῃ νά πάῃ κάτω. Μή φοβηθῆτε. Μή φύγετε ἀπό τά σπίτια σας». Ἡ ἐν λόγῳ προφητεία ἐκπληρώθηκε τό φθινόπωρο τοῦ 1940.
Πῶς ὅμως ἐκτυλίχθηκαν τά γεγονότα;
Ἀπό τίς 31 Ὀκτωβρίου 1940 εἶχαν προωθηθεῖ στό ὕψωμα τῆς Ἀννίτσας ἡ Ταξιαρχία Ἱππικοῦ, μέ διοικητή τόν συνταγματάρχη Σωκράτη Δημάρατο ἀπό τή Βούρμπιανη τῆς Κόνιτσας, τό 5ο Σύνταγμα Τρικάλων, τό 7ο Σύνταγμα Χαλκίδας καί ἄλλες δυνάμεις. Οἱ Ἰταλοί ἔστειλαν στά μέρη ἐκεῖνα τήν περίφημη 3η Μεραρχία Ἀλπινιστῶν «Τζούλια». Ἀντικειμενικός σκοπός της ἦταν νά εἰσχωρήσει στό ἑλληνικό ἔδαφος καί νά προχωρήσει πρός τή Βοβούσα καί τίς πηγές τοῦ Ἀώου. Ἔπρεπε νά καταλάβει τό Μέτσοβο, γιά νά ἀποκόψει τό δρομολόγιο πού ὁδηγοῦσε ἀπό τή Θεσσαλία στά Ἰωάννινα. Μέ τόν τρόπο αὐτό θά παρεμπόδιζε τήν ἐπικοινωνία καί τόν ἀνεφοδιασμό τῶν δυνάμεων τῆς Ἠπείρου καί τῆς 8ης Μεραρχίας Ἠπείρου. Βεβαίως οἱ ἐχθροί σέ ἀνθρώπινο δυναμικό καί πολεμικά μέσα εἶχαν ἀδιαμφισβήτητη ὑπεροχή.
Καθοριστικό ρόλο γιά τή νίκη τοῦ ἑλληνικοῦ στρατοῦ ἔπαιξε ἡ ἀπόφαση τοῦ Β΄ Σώματος Στρατοῦ νά κινηθοῦν οἱ ἱππεῖς τῆς Ταξιαρχίας Ἱππικοῦ μέ ὀχήματα ἀπό τήν Κοζάνη πρός τό Δοτσικό Γρεβενῶν, ἀνεξάρτητα ἀπό τούς ἵππους. Στό μεταξύ οἱ Ἰταλοί εἶχαν εἰσβάλει ἤδη στό ἑλληνικό ἔδαφος, στήν περιοχή τοῦ Σμόλικα, καί εἶχαν καταλάβει τή Σαμαρίνα καί ἄλλα χωριά. Τό ἀπόγευμα τῆς 1ης Νοεμβρίου ἡ Ταξιαρχία Ἱππικοῦ βρισκόταν στό ὕψωμα Σκούρτζα (1.800μ.). Δριμύτατο τό ψύχος ἐκείνη τή νύχτα λόγῳ τοῦ σφοδροῦ ἀνέμου, ἔκανε τίς συνθῆκες ἀκόμη πιό δυσμενεῖς. Στίς 2 Νοεμβρίου ξεκίνησαν οἱ ἐπιθετικές ἐνέργειες τῆς Ταξιαρχίας ἀπό τή γραμμή ἐξόρμησης-ἐπίθεσης. Στίς 4 Νοεμβρίου ἐλευθερώνεται ἡ Σαμαρίνα ἀπό τόν ἑλληνικό στρατό καί σταδιακά μέχρι τίς 10 Νοεμβρίου κατατροπώνονται καί ὑποχωροῦν οἱ δυνάμεις τοῦ εἰσβολέα κι ἀπό τή γύρω περιοχή.
Τό γεγονός τῆς νίκης τῶν Ἑλλήνων, πού ἦταν ἡ πρώτη νίκη κατά τοῦ «Ἄξονα», ἡ πρώτη ἥττα τοῦ φασισμοῦ στήν ὑποταγμένη Εὐρώπη τοῦ Β´ Παγκοσμίου Πολέμου, ἐπηρέασε καθοριστικά τήν ἐξέλιξή του καί προκάλεσε τήν ἔκπληξη καί τόν θαυμασμό ὅλου τοῦ κόσμου. Οὔτε ὁ βαρύς χειμώνας οὔτε ἡ δύναμη τοῦ ἰσχυροῦ ἀντιπάλου οὔτε κι αὐτός ὁ θάνατος μπόρεσαν νά ἀνακόψουν τήν ὁρμή τῶν Ἑλλήνων. Τό ἔπος τῆς Πίνδου ἦταν πλέον γεγονός. Πράγματι «τό κακόν» σταμάτησε στό ὕψωμα αὐτό, καί δέν ἐπεκτάθηκε πρός τά κάτω, ὅπως τό εἶχε προφητεύσει ὁ ἅγιος Κοσμᾶς. Οἱ ἀπώλειες, μάλιστα, πού ὑπέστη ἡ Μεραρχία «Τζούλια» ἦταν κυριολεκτικά πρωτοφανεῖς. Ὁ Μουσολίνι στίς 18 Νοεμβρίου παραδέχεται σέ ὁμιλία του: «Ἡ Μεραρχία Ἀλπινιστῶν “Τζούλια”... ὑπέστη τρομακτικές ἀπώλειες, ...τράπηκε σέ φυγή... διαλύθηκε ὁλότελα ἀπό τούς Ἕλληνες».
Ἀσφαλῶς στήν περίλαμπρη αὐτή νίκη συνέβαλαν τά μέγιστα καί οἱ κάτοικοι τῶν χωριῶν τῶν Γρεβενῶν. Ὅταν ὁ ἑλληνικός στρατός ἀνέβηκε στήν Πίνδο (περιοχή Ἀννίτσας-Δοτσικοῦ-Φιλιππαίων) βρῆκε ἐκεῖ «στῆς ἱστορίας τό διάσελο» τίς ἀνδρειωμένες γυναῖκες τῆς Πίνδου. Οἱ ἑλληνίδες μάνες εἶχαν ἀνεβεῖ νωρίτερα «τά κοφτά γκρεμνά»· ἐκεῖ στήν πρώτη γραμμή εἶχαν ἕτοιμα τά πυρομαχικά καί τό ψωμί γιά τόν ἕλληνα στρατιώτη, γιά τά παιδιά τους. Ὁ λαός -νέοι, γέροι, γυναῖκες- τῆς ὑπαίθρου προετοίμασε τήν περιοχή τῆς Πίνδου, γιά νά ἔρθει νά πολεμήσει ὁ ἑλληνικός στρατός τούς ἰταλούς φασίστες εἰσβολεῖς. Πολύ εὔστοχα ὁ ποιητής Νικηφόρος Βρεττάκος, πού πολέμησε στήν πρώτη γραμμή, ἀποτυπώνει τή σκηνή: «Ὄρθιος ὁ γιός πολέμαγε κι ἡ μάνα κράταε τά βουνά, ὄρθιος νά στέκει ὁ γιός της, μπροῦντζος, χιόνι καί σύννεφο».
Δικαιολογημένα, λοιπόν, ἑκατέρωθεν τοῦ σταυροῦ στήν Ἀννίτσα ὑπάρχουν μαρμάρινες στῆλες πού ἀπεικονίζουν ἀνάγλυφα τόν ὁπλίτη Μαχητή, τόν Ἱππέα, τή Γρεβενιώτισσα Γυναίκα καί χωρικούς, μεταφέροντας πυρομαχικά. Τά ὀνόματα τῶν ἑκατόν εἴκοσι πεσόντων, οἱ ὁποῖοι κατάγονταν ἀπό τήν περιοχή, διασώζουν παρακείμενες ἐπιγραφές. Μοιάζουν ἄγρυπνοι φρουροί στίς ἐπάλξεις τους νά βροντοφωνάζουν ἀπό τά πιό κακοτράχαλα βουνά «ΟΧΙ», «Μολὼν λαβέ».
Στή σκιά τοῦ σταυροῦ ἐπιβλητικό ὁμοίωμα στρατιωτικοῦ κράνους ἀναπαύει τά ὀστά τῶν ἀγωνιστῶν, πού σπάρθηκαν στίς κορυφογραμμές, γιά νά φυτρώσει ἡ λευτεριά. Ἡ ὅλη σύνθεση* πλημμυρίζει τίς καρδιές μέ δέος, συγκίνηση καί ἐθνική περηφάνια, ὑπομνηματίζοντας ἔτσι στή λεωφόρο τῆς μνήμης τό χρέος ὅλων μας ἀπέναντι στήν ἱστορία: «Μή, παρακαλῶ σας, μή λησμονᾶτε τή χώρα μου!».
Εὐδοξία Αὐγουστίνου
* Αἰωνία ἡ μνήμη τοῦ Δημητρίου Ραμαντάνη, ἐπ᾽ ἀδελφῇ γαμβροῦ τοῦ δασκάλου μας Στεργίου Σάκκου, πού συνέβαλε τά μέγιστα στήν ἀνέγερση αὐτοῦ τοῦ μνημείου!
"Ἀπολύτρωσις",
Τεῡχος Ὀκτωβρίου, 2025